W obrębie dyslalii wyróżnia się:

• dyslalię właściwą, deformację – polega ona na wadliwej wymowie głosek. Nieprawidłowe miejsce artykulacji danej głoski powoduje zniekształcenie jej brzmienia. W efekcie deformacji występują dźwięk i układy aparatu artykulacyjnego, które nie mieszczą się w systemie fonologicznym języka polskiego;
• paralalia, substytucja – polega na zastępowaniu jednych głosek innymi, które są wymawiane prawidłowo, np. głoska [r] jest zastępowana [l]. Substytucje są zjawiskiem charakterystycznym dla rozwoju artykulacji. O nieprawidłowości można mówić wtedy, gdy:

- dana głoska zastępowana jest w nietypowy dla rozwoju mowy sposób, np. [r] zastępowane jest głoską [s]. W typowym rozwoju artykulacji substytucje ewoluują. Pojawiające się kolejno głoski, zastępujące głoskę docelową, mają np. coraz więcej jej cech artykulacyjnych (np. [j] -> [l] –> [r]) lub coraz bliższe celu miejsce artykulacji ([ś] -> [s] -> [š]). Wraz z rozwojem słuchu fonemowego i sprawności aparatu mowy dziecko dąży do wzorowej wymowy wszystkich głosek występujących w mowie.

- czas trwania substytucji wykracza poza normy rozwoju artykulacji, np. dziewięcioletnie dziecko zastępuje głoskę [r] głoską [l].

• mogilalia, elizja – polega na opuszczaniu głoski. O mogilalii mówimy wtedy, kiedy jakaś głoska bądź głoski z grupy (np. dentalizowanych) w ogóle nie są realizowane, np. but – ut. Zjawisko fonetyczne w przypadku mogilalii jest tożsame z elizją. O elizji mówi się jednak w czasie rozwoju mowy dziecka, a o mogilalii wtedy, gdy dziecko w danym wieku powinno już wymawiać opuszczaną głoskę [1].

W polskiej literaturze logopedycznej powszechnie stosuje się nazwy odnoszące się do nieprawidłowej realizacji określonych fonemów lub grup fonemów (np. rotacyzm, sygmatyzm).

• rotacyzm/reranie [r],

Zasada S., Twarrrdy orzech do zgrrryzienia. Terapia rotacyzmu – diagnoza, etap przygotowujący do prawidłowej artykulacji i wywoływanie głoski [r], Strefa Logopedy, nr 31/2021.

Jóźwiak M., Rotacyzm u dorosłych. Diagnoza i terapia, Strefa Logopedy, nr 43/2022.

Grzebalska P., Wilczyńska M., O artykulacji jasno, lekko i prosto – czyli różnicowanie głosek [i̯], [l] oraz [r], Strefa Logopedy, nr 49/2023.

Hryniewicz-Czarnecka M., Dobrrry nawyk – utrwalanie poprawnej wymowy głoski [r], Strefa Logopedy, nr 55/2023.

• seplenienie/sygmatyzm

- tzw. szeregu ciszącego [ś], [ź], [ć], [ʒ́],

Dudzińska D., Folczak U., Tropiciele głoski [ć], Strefa Logopedy, nr 20/2020.

Grzebalska P., Śladami głoski [ś], Strefa Logopedy, nr 24/2021.

Kijańska I., Źdźbło wiedzy o dwóch „ciszkach” - [ź], [ʒ́], nr 28/2021.

Komiażyk-Pachowska D., Rycombel E., Dziewięćdziesiąt odcieni leśnej zieleni – „ciszki” w roli głównej. Utrwalanie wymowy głosek tzw. szeregu ciszącego, Strefa Logopedy, nr 35/2022.

- tzw. szeregu syczącego [s], [z], [c], [ʒ],

Bejm P., Dudzińska D., Gębska D., Przybylska G., Jastrzębowska-Jasińska A., Owocowe cukierki – diagnoza i terapia wymowy głoski [c], Strefa Logopedy, nr 59/2024.

Wilczyńska M., Zamknięta twierdza – wiedza o głoskach [z], [ʒ], Strefa Logopedy, nr 65/2024.

Kadej M., Kornaś K., Same sukcesy z głoska [s], Strefa Logopedy, nr 72/2025.

- tzw. szeregu szumiącego [š], [ž], [č], [ǯ],

Folczak U., Melon A., Tęczowe kropelki dżdżu. Zbiór ćwiczeń do utrwalania wymowy głosek [č], [ǯ], Strefa Logopedy, nr 2/2019.

Folczak U., Tarnicka J., Szkatułka szmaragdów. Zbiór ćwiczeń do utrwalania głoski [š], nr 9/2019.

Folczak U., Tarnicka J., Podróże po krainie [ž], 14/2020.

Dudzińska D., Głoski szumiące – gdy nowa umiejętność ma stać się codziennym nawykiem, Strefa Logopedy, nr 16/2020.

• kappacyzm [k],
• gammacyzm [g],
• lambdacyzm/lelanie [l],

Grzebalska P., Wilczyńska M., O artykulacji jasno, lekko i prosto – czyli różnicowanie głosek [i̯], [l] oraz [r], Strefa Logopedy, nr 49/2023.

• betacyzm [p], [b],

Wilczyńska M., Wybuchowe spotkanie z głoskami [p], [b], Strefa Logopedy, nr 48/2023.

• hittacyzm [x],
• tetacyzm [t], [d], [n],

Dudzińska D., Wilczyńska M., Trasa głoski [t], Strefa Logopedy, nr 73/2025 (publikacja – kwiecień 2025).

Brakuje określeń tego typu dla niektórych głosek, m.in.:

• samogłosek

- ustnych,

Bronisz R., Arystokratki fonetyczne – samogłoski pod lupą, Strefa Logopedy, nr 26/2021.

- nosowych,

Bronisz R., Kontrowersyjne Ą, Ę, Strefa Logopedy, nr 37/2022.

• głosek [i̯], [u̯],

Kadej M., Kornaś K., Samogłoski czy spółgłoski? O głoskach [i̯] oraz [u̯] rozważania, Strefa Logopedy, nr 46/2023.

• głosek [f], [v],

Dudzik B., Wesołe owce – kompendium wiedzy o głoskach [f], [v], Strefa Logopedy, nr 60/2024.

• głoski [m].

Niektóre nazwy odnoszą się do wybranej cechy głosek, np.:

• rynolalia (nosowanie) – zakłócenie w realizacji ustność-nosowość,
• mowa bezdźwięczna – nieprawidłowa realizacja cechy dźwięczności,

Kozłowska E., Kurowska M., Mowa bezdźwięczna u dzieci. Teoria i praktyka, Strefa Logopedy, nr 13/2020.

Wielu współczesnych badaczy nie zgadza się z funkcjonującymi w teorii i praktyce terminami m.in. seplenienie międzyzębowe, rotacyzm boczny. Pierwszy człon terminu wskazuje na fonem lub grupę fonemów, której dotyczy zagadnienie, drugi określa cechę, która stanowi głoskową realizację będącą poza normą. Jednak taka nomenklatura nie dostarcza między innymi wystarczającej informacji o tym, jakiego konkretnie fonemu z grupy fonemów (np. w przypadku seplenienia) dotyczy. Dodatkowo wskazuje tylko na jedną cechę, która jest niezgodna z normą, a może być ich więcej, np. międzyzębowość może współwystępować z boczną realizacją fonemu [2].

„Danuta Pluta-Wojciechowska (2017) proponuje rezygnację z terminów typu lelanie, seplenienie itd. Zwraca uwagę, by podczas badania sposobu realizacji fonemów wyszczególniać zaobserwowane cechy nienormatywne w postaci i konwencji, jaką oferuje fonetyka. Dzięki temu łatwiej będzie określić przyczynę zakłóceń dźwięków mowy, a co za tym idzie, efektywniej zaplanować i przeprowadzić terapię. Aby właściwie nazwać cechy nienormatywne fonemów, należy je zestawić z cechami fonetycznymi stosowanymi w fonetyce normatywnej [3]”[4].

Przypisy:

[1] Mogilalia, https://www.komlogo.pl/encyklopedia/127-a/961-mogilalia [dostęp: 5.03.2025 r.].

[2] Trzaskalik J. (2021), Diagnoza i terapia sygmatyzmu (seplenienia), [w:] A. Domagała, U. Mirecka (red.), Logopedia przedszkolna i wczesnoszkolna. Diagnozowanie i terapia zaburzeń mowy, t.2, Harmonia Universalis, Gdańsk, s. 172.

[3] Pluta-Wojciechowska D. (2017), Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia logopedyczna wybranych form zaburzeń, Wydawnictwo Ergo-Sum, Bytom, s. 127.

[4] Kadej M., Kornaś K., Same sukcesy z głoską [s], [w:] „Strefa Logopedy”, nr 72, marzec 2025.