W psycholingwistyce wymienia się dwa zasadnicze, przeciwstawne nurty w badaniach nad nabywaniem języka przez dziecko:

• biologizm/natywizm, który zakłada istnienie wrodzonych mechanizmów uczenia się języka,
• koncepcje: behawiorystyczną, poznawczą, społeczno-pragmatyczną, które zakładają wpływ czynników społecznych i środowiskowych.

Współcześnie podkreśla się jednak, że system językowy jest zjawiskiem tak złożonym i specyficznym, iż niemożliwe jest przyjęcie jednej teorii wyjaśniającej proces jego nabywania. Konieczne staje się zauważenie interakcji i przenikania się różnych koncepcji. Warunkiem koniecznym opanowania języka przez dziecko, oprócz biologicznych predyspozycji, jest kontakt dziecka z mówiącym otoczeniem. Dowodzą temu m.in. opisywane w literaturze przypadki dzieci, które nie opanowały języka, a jednocześnie dorastały w skrajnej izolacji.

Bywa tak, że dziecko nieprawidłowo artykułuje głoski, choć jego narządy mowy posiadają wszelkie predyspozycje do tego, aby wymawiać głoski w sposób normatywny. Dzieje się tak, ponieważ dziecko może naśladować rodzica bądź inną osobę z najbliższego otoczenia. Zwolennikiem tej teorii powstania wadliwej wymowy był twórca polskiej logopedii – Leon Kaczmarek. Stworzył on spis dwunastu przykazań logopedycznych, z których aż dwa dotyczą sposobu komunikowania się dorosłych z małymi dziećmi:

„Po drugie mowa otoczenia powinna być poprawna. Do dziecka trzeba mówić wolno, wymowa winna być dokładna i wyraźna. Trzeba koniecznie zaniechać sztucznego spieszczania i używania tak zwanego języka dziecięcego. (…) Po ósme, sposób mówienia dziecka zawiera ogromny ładunek uczuciowy, stąd otoczenie, w szczególności piastunki, rekrutujące się spośród starszego rodzeństwa, zwracając się do siostrzyczki lub braciszka, naśladują ich wymowę. Praktyki tej, to jest używania tak powstałegow odniesieniu do dziecka, należy bezwzględnie unikać. Ona utrudnia dziecku przyswajanie normalnej wymowy, niekiedy nawet ślady takiego postępowania pozostają jeszcze w wypowiedziach dzieci w postaci dyslalii, zazwyczaj seplenienia.”

              Nieprawidłowe artykulacje głosek mogą być spowodowane czynnikami zewnętrznymi, do których należą nie tylko nieprawidłowe wzorce wymawianiowe, ale także nieprawidłowe postawy rodzicielskie. Wada wymowy dziecka może powstawać także w następstwie zbyt wygórowanych oczekiwań rodziców. Zdarza się, że opiekunowie zbyt wcześnie oczekują od dziecka nienagannej artykulacji, wbrew prawom rozwojowym. Słyszane przez malucha pouczenia sprawiają, że dziecko szuka w jamie ustnej miejsc artykulacji wymaganej przez rodzica głoski. W ten sposób uruchamiają się ruchy kompensacyjne. Dla przykładu dziecko starając się wytworzyć wibrację języka niezbędną do artykulacji głoski [r], wprawia w ruch np. policzki, tylną część języka, podniebienie miękkie itd. Powstaje wibracja dająca efekt akustyczny zbliżony do prawidłowego, ale jednak niezgodna z normą wymawianiową. W miarę upływu czasu nieprawidłowy sposób artykulacji utrwala się i automatyzuje.

              Dziecko uczy się mowy poprzez kontakt z mówiącym otoczeniem. Warunkiem prawidłowej wymowy jest prawidłowy wzorzec. W okresie najintensywniejszego procesu nabywania mowy dziecko spędza czas głównie z najbliższymi członkami rodziny. Odgrywają oni kluczową rolę w tym procesie. Powinni zatem szczególną uwagę zwrócić na:

• poprawność językową,
• tempo mowy,
• unikanie „języka dziecięcego” – spieszczania, naśladowania artykulacji dziecka,
• pozytywne reagowanie na komunikację dziecka.

Bibliografia:

1. Brzezińska A. I., Appelt K., Ziółkowska B. (2021), Psychologia rozwoju człowieka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.
2. Kaczmarek L. (1977), Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.
3. Kamińska B., Siebert B. (2012), Podstawy rozwoju mowy dzieci, [w:] „Forum Medycyny Rodzinnej”, t. 6, nr 5, Gdańsk.
4. Kielar-Turska M. (2012), Rozwój sprawności językowych i komunikacyjnych, [w:] Czaplewska E., Milewski S. (red.), Diagnoza logopedyczna. Podręcznik akademicki, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.
5. Milewski S. (2016), Logopedyczne aspekty językowego kontaktowania się dorosłych z małymi dziećmi, [w:] Kaczorowska-Bray K., Milewski S. (red.), Wczesna interwencja logopedyczna, Harmonia Universalis, Gdańsk.
6. Skorek E. M. (2010), Reranie. Profilaktyka, diagnoza, korelacja, Wydawnictwo Impuls, Kraków.