Normatywnie głoska [r] powinna pojawić się w mowie dziecka około 6.–7. roku życia, chociaż zdarza się, że dzieci wymawiają ją już około 3.–5. roku życia. Wcześniej zastępują [r] innymi, łatwiejszymi głoskami, np. [i̯], [l], [u̯], [d], [v] (rotacyzm rozwojowy).

Więcej o powstawaniu głoski [r] w ontogenezie przeczytasz w nr. 33/2021.

Krótkiego przeglądu definicji dokonała I. Michalak-Widera w artykule opublikowanym w „Forum Logopedycznym nr 18/2010”. Badaczka stwierdziła: „Jednym z najczęściej występujących zniekształceń artykulacji, poza sygmatyzmem, jest nieprawidłowa realizacja głoski [r]”. W literaturze przedmiotu problem pozaprototypowej realizacji głoski określany jest mianem rotacyzmu lub rerania.

D. Ostaszewska i J. Tambor charakteryzują głoskę [r] ze względu na miejsce artykulacji jako przedniojęzykowo-dziąsłową, twardą i dźwięczną, a ze względu na sposób artykulacji jako spółgłoskę półotwartą, drżącą. Realizacja [r] polega na kilkukrotnym, każdorazowo krótko trwającym zwarciu czubka języka z dziąsłami, oddzielonym momentem, w czasie którego powietrze swobodnie płynie przez jamę ustną.

J. T. Kania liczbę zwarć zawęża do dwóch–trzech uderzeń. Autor podkreśla, że wyjątkowo może wystąpić do sześciu drgań przodu języka.

E. M. Skorek twierdzi natomiast, że wibracja polega zazwyczaj na jednym (w wyrazach) lub 2–3-krotnym (w izolacji) bardzo szybkim i delikatnym dotknięciu czubkiem języka wałka dziąsłowego za górnymi zębami. Dotknięcie trwa od 0,01 do 0,03 sekundy.

Mogirotacyzm to brak głoski [r] w systemie fonetycznym. Opuszczanie głoski [r] w wyrazach występuje bardzo rzadko i dotyczy przede wszystkim młodzieży i dorosłych. Pararotacyzm to tzw. rotacyzm rozwojowy, czyli zastępowanie głoski [r] przez inne głoski, np. [l], [i̯], [u̯]. Natomiast rotacyzm właściwy to nieprawidłowa wymowa głoski [r]. Wyróżnia się następujące rodzaje rotacyzmu właściwego:

• wargowy – drgania przeniesione są na obie wargi,
• języczkowy – drgania obejmują języczek na końcu podniebienia miękkiego,
• podniebienny – drgania występują na skutek zbliżania się tylnej części języka do podniebienia miękkiego,
• międzyzębowy – czubek języka wsuwa się między zęby,
• krtaniowy – dźwięk przypominający głoskę [r] wydobywa się z głębi krtani,
• gardłowy – drgania występują między nasadą języka, a tylną ścianą gardła,
• policzkowy – w trakcie wymawiania dźwięku powietrze przepływa w stronę policzków,
• nosowy – spowodowany niedomknięciem przejścia do jamy nosowej,
• boczny – powietrze przedostaje się między górnymi dziąsłami, a boczną krawędzią języka.

Jeśli głoska [r] nie pojawi się w mowie dziecka samoistnie i kierowane jest ono do logopedy, to podejmowane działania terapeutyczne przynoszą zazwyczaj oczekiwany rezultat. Niekiedy jednak zakończenie terapii rerania sukcesem jest możliwe, m.in. ze względu na złożone wady anatomiczne lub nieznormalizowane napięcie mięśniowe.

Więcej na temat deformacji głoski [r] przeczytasz w nr. 33/2021.

Artykuł pochodzi z nr. 43/2022 pt. „ROTACYZM U DOROSŁYCH Diagnoza i terapia”.