Odpowiednia obserwacja dziecka pozwoli logopedzie uzyskać najistotniejsze informacje dotyczące zakresu i nasilenia jego zaburzeń komunikacji. Zaburzenia porozumiewania się należą do jednego z osiowych kryteriów autyzmu i dotyczą nie tylko komunikowania się werbalnego, ale i niewerbalnego. Obserwacja trudności i deficytów tych dwóch sfer funkcjonowania stanowić będzie o odpowiedniej diagnozie, a następnie planie terapii oraz celach, których osiągnięcie będzie niezbędne do poprawy funkcjonowania pacjenta.

Wynik wstępnej obserwacji logopedycznej dziecka z ASD powinien przede wszystkim przynieść odpowiedź na pytanie:

• czy dziecko się komunikuje?

Jeśli tak, a zatem przejawia intencję komunikacyjną, to kolejnymi istotnymi do ustalenia kwestiami będą:

• co dziecko komunikuje?
• w jaki sposób komunikuje?

Pierwszym krokiem w kierunku znalezienia odpowiedzi na powyższe pytania jest przeprowadzenie wywiadu logopedycznego z rodzicami dziecka z autyzmem. Wywiad powinien dotyczyć okresu rozwoju pre- oraz postnatalnego pacjenta. Należy w nim dopytać o wszystkie zdarzenia mogące mieć wpływ na obecne funkcjonowanie dziecka (np. urazy, przebyte choroby, infekcje). To pozwoli przygotować się do obserwacji – wybrać potrzebne pomoce terapeutyczne, zaplanować przebieg spotkania i ukierunkować uwagę terapeuty na wybrane kwestie.

Istotna i niezwykle pomocna może być także rozmowa z terapeutami, nauczycielami oraz opiekunami, którzy dotychczas pracowali z dzieckiem, a także analiza dokumentacji (np. wyniki badania słuchu, badań laryngologicznych, konsultacji neurologicznych i psychiatrycznych). Warto pamiętać, że w przypadku dzieci wynik samego badania przeprowadzonego w warunkach gabinetowych może nie być w pełni miarodajny. Wartościowe jest zatem wzbogacenie swoich obserwacji o nagrania przedstawiające zachowania dziecka w jego naturalnych sytuacjach, chociażby w domu czy w przedszkolu.

Obserwacja logopedyczna dziecka z ASD rozpoczyna się już podczas pierwszego kontaktu z nim. Terapeuta powinien zwrócić uwagę na to:

• jakie są jego relacje z rodzicami?
• w jaki sposób się z nimi komunikuje?
• jak zachowuje się tuż po przekroczeniu progu nieznanego mu wcześniej pomieszczenia?
• czy przejawia zainteresowanie nowym miejscem i nieznaną mu dotąd osobą?
• czy inicjuje i utrzymuje kontakt wzrokowy?
• czy wchodzi w interakcje z innymi dziećmi? (w przypadku zajęć grupowych)
• czy i jak poprosi o upragnioną zabawkę?
• czy dzieli się przedmiotami?

Czy dziecko używa gestu wskazywania palcem? Czy stosuje go konsekwentnie?

Tym gestem dzieci rozwijające się w sposób neurotypowy zaczynają się poprawnie posługiwać pomiędzy 9. a 14. miesiącem życia. Już wówczas używają go w pełni świadomie. Ma on charakter nakazujący (jako komunikat: „daj!”, „zrób!”) lub orzekający – wtedy, gdy dziecko chce zwrócić uwagę dorosłego na dany przedmiot z otoczenia („o, zobacz!”). Gest ten bardzo często u dzieci z autyzmem nie pojawia się na drodze naturalnego rozwoju.

Czy dziecko używa ręki osoby dorosłej jak „narzędzia”, np. próbując chwytać nią upragniony przedmiot lub wskazując go nią?

To również dość charakterystyczne zachowanie dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Próbują w ten sposób niejako kompensować sobie brak pierwszego z omawianych gestów.

Czy dziecko kiwa głową „tak” i przeczy „nie”?

Można to zweryfikować, obserwując reakcję na zadane pytanie zamknięte.

Czy dziecko współdzieli z innymi pole uwagi?

Zdolność do współdzielenie pola uwagi można skontrolować na przykład podczas wspólnego oglądania książeczki. Dziecko współdzielące uwagę, po wskazaniu przez siebie na stronie wybranego elementu wzbudzającego jego zainteresowanie, nawiąże kontakt wzrokowy z towarzyszącą mu osobą w celu sprawdzenia, czy również patrzy ona w ten sam punkt. Takie zachowanie to dowód, że pacjent współdzieli pole uwagi – nie tylko potrafi zainteresować drugą osobę oglądanym obiektem, ale i zwrócić na niego jej uwagę oraz upewnić się, że także jest na nim skoncentrowana. Trzydziestomiesięczne dziecko powinno mieć już opanowaną umiejętność słownego komentowania obserwowanego detalu i umieć „przywołać” czyjąś uwagę za pomocą odpowiedniego komunikatu werbalnego.

Czy niemówiące dziecko w jakikolwiek sposób kompensuje sobie brak języka?

Dziecko może kompensować sobie brak mowy werbalnej mową niewerbalną, gestami. Takie zachowanie świadczy o posiadaniu intencji komunikacyjnej. Jeśli natomiast pacjent nie wykorzystuje do komunikacji ani języka mówionego, ani gestykulacji, z dużą dozą pewności możemy przypuszczać, iż nie ma tej kompetencji.

Czy dziecko reaguje adekwatnie na gesty wykonywane przez inne osoby?

Przedmiotem obserwacji powinny być sytuacje, w których na przykład druga osoba odmawia dziecku lub zabrania czegoś poprzez kiwanie głową albo palcem.

Jak wygląda ekspresja mimiczna dziecka?

Czy na podstawie mimiki dziecka można wnioskować o przeżywanych uczuciach, stanach emocjonalnych? Czy mimika jest adekwatna do sytuacji i pojawiającego się bodźca?

Czy dziecko wokalizuje?

Należy ustalić, czy dziecko posługuje się wokalizacjami. Jeśli tak, to w jakich sytuacjach i czy są one wówczas wartościowe komunikacyjnie. Czy pojawiają się w sytuacjach emocjonalnych napięć, stresu lub gdy kończy się atrakcyjna dla dziecka aktywność?

Czy dziecko naśladuje?

W trakcie obserwacji pacjenta należy ustalić, czy ma on umiejętność naśladowania. Na wstępie warto sprawdzić, jak radzi sobie z naśladowaniem ruchów motoryki dużej, a następnie – gestów motoryki małej, np. czy potrafi powtórzyć wykonywaną przez terapeutę czynność z użyciem przedmiotu oraz czy podejmuje próby naśladowania ćwiczeń aparatu artykulacyjnego. Ważne jest także sprawdzenie, czy zgodnie z poleceniem dziecko powtarza zaprezentowane dźwięki.

Czy dziecko rozumie polecenia proste?

Warto zweryfikować poprawność reakcji na polecenia proste, takie jak: „wstań!”, „daj!”, „podnieś!”. Umiejętność tę można sprawdzić już na samym początku zajęć, na przykład prosząc dziecko, by usiadło przy stoliku.

Nieco inaczej powinna wyglądać obserwacja pacjenta, u którego mowa jest w trakcie rozwoju. W tym wypadku, nie zapominając o sprawdzeniu opisanych wyżej umiejętności kluczowych (jak chociażby kontakt wzrokowy czy umiejętność naśladowania), należy zwrócić uwagę na to, jak dziecko posługuje się językiem.

Czy dziecko potrafi poprosić o pożądaną rzecz?

Czy zwraca się słowami: „daj!” lub „poproszę”, bądź też innymi, które są czytelną prośbą o upragniony przedmiot? Czy spogląda przy tym na drugą osób i/lub właśnie na tę rzecz albo wskazuje ją palcem wskazującym?

Czy (i jak) zwróci się z prośbą o kontynuację rozpoczętej, atrakcyjnej dla niego aktywności oraz jak wyrazi chęć zakończenia tej nieinteresującej go?

Także ten aspekt komunikacji odgrywa bardzo ważną rolę. Czy dziecko powie wprost: „Chcę jeszcze!” bądź też: „Jeszcze!” i nawiąże przy tym kontakt wzrokowy? Czy w sytuacji odwrotnej będzie umiało adekwatnie zakomunikować swoją niechęć?

Czy (i jak) dziecko wyrazi potrzebę uzyskania pomocy?

Dobrą okazją do obserwacji kompetencji komunikacyjnej dziecka jest sytuacja, w której potrzebuje ono pomocy, na przykład podczas zabawy przedmiotem, którego nie jest w stanie samodzielnie otworzyć, bądź zabawką, której nie potrafi uruchomić, a jednocześnie bardzo chciałoby to zrobić. Jak się wówczas zachowa? Czy spojrzy na terapeutę i zwróci się z prośbą o pomoc? Czy skieruje dłoń dorosłego na tenże przedmiot lub też po prostu włoży go terapeucie ręki?

Czy potrafi spontanicznie zainicjować dialog oraz wejść w sytuację rozmowy na zaproponowany temat?

Czy dziecko potrafi zainicjować rozmowę na wybrany przez siebie temat i jak ta rozmowa przebiega? Czy nosi ona znamiona monologu, gdyż dziecku trudno jest przerwać, by chociażby zadać mu pytanie? Czy możliwa jest zmiana tematu, a jeśli tak, to jak dziecko na nią reaguje? Czy dziecko potrafi zadać pytanie na temat związany z tematem rozmowy? Należy pamiętać o tym, że samego odpowiadania na stawiane pytania nie można jeszcze nazwać dialogiem. Tym samym zaniepokoić powinien fakt, iż dziecko nie zadaje spontanicznie pytań.

Czy używa gestów w celu zrekompensowania trudności lub braku odpowiednich umiejętności w zakresie komunikacji werbalnej?

Należy zaobserwować, czy w sytuacji, w której dziecko nie potrafi odpowiednio skomunikować się za pomocą języka, posługuje się pomocniczo gestami.

Czy mowa dziecka jest poprawna pod względem gramatycznym?

Czy dziecko mówi o sobie w 1. osobie liczby pojedynczej czy posługuje się na przykład 3. osobą, komunikując pragnienie słowami np.: „Jaś chce pić”? Czy występują u niego jakieś inne trudności z deklinacją i koniugacją?

Czy mowa dziecka jest poprawna pod względem leksykalnym?

Jakich części mowy jest w języku dziecka najwięcej – czy przeważają rzeczowniki i czy dziecko opanowało umiejętność stosowania rozkaźników, takich jak choćby „daj!”? Czy rozumie i prawidłowo używa przyimków oraz zaimków osobowych oraz dzierżawczych?

Jak prezentuje się mowa dziecka w jej narracyjnym aspekcie?

Dzieci z autyzmem nierzadko miewają trudności z opisem prezentowanych im przedmiotów, postaci lub sytuacji przedstawionych na rysunkach i zdjęciach. Nie zauważają związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy zdarzeniami, co implikuje problemy z układaniem historyjek obrazkowych we właściwej kolejności i tworzeniem na ich podstawie logicznie spójnych opowiadań. Często potrzebują wsparcia podczas tej właśnie aktywności. Niezbędne są pomocnicze pytania, dodatkowe komentarze czy też sugestie. Które z tych trudności i w jak dużym nasileniu występują u badanego dziecka?

Obserwacja rozwoju mowy dziecka z autyzmem. O czym pamiętać?

Prawidłowo przeprowadzona obserwacja logopedyczna powinna dać odpowiedź na pytanie postawione na wstępie: czy dziecko się komunikuje? Jeśli odpowiedź na nie jest twierdząca, to musi iść ona w parze z określeniem form komunikatów, jakimi posługuje się pacjent. Należy pamiętać, że także krzyk, płacz i zachowania uznawane za agresywne (na przykład odpychanie, wytrącanie z ręki przedmiotów) mogą stanowić cenną informację o sposobie komunikowania się dziecka. Ważna jest zatem całościowa analiza wszystkich używanych przez dziecko komunikatów wraz z uwzględnieniem tego, w jakiej sytuacji dany komunikat się pojawił i co mogło go wywołać. Dobrze jest ustalić, czy dany sposób komunikacji jest stosowany konsekwentnie i czy nie zmienia się na przykład w zależności od sytuacji lub otoczenia, a także tego, do której osoby jest kierowany. Istotne diagnostycznie mogą okazać się wszelkie zachowania dziecka zauważane już od pierwszych chwil naszego kontaktu z nim, aż po moment rozstania się i pożegnania po przeprowadzonych zajęciach. Należy pamiętać o wytycznych określonych w normach rozwojowych. Dana trudność nie musi budzić niepokoju, gdy uznawana jest za występującą normatywnie u dziecka w danym wieku. Tak będzie na przykład z echolaliami – obecne u dziecka przed ukończeniem 3. roku życia nie noszą znamion patologii, a są w pełni naturalnym etapem przyswajania mowy.

Fragment pochodzi z nr 3/2019 „Strefy logopedy” pt. „Gry z zabawy z Luckiem i jego przyjaciółmi. Materiały ćwiczeniowe do terapii logopedycznej dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu” autorstwa Justyny Cabały.