Astma oskrzelowa to choroba zapalna dróg oddechowych, która prowadzi do ograniczenia ich wydolności na skutek niekontrolowanych skurczów oskrzeli [2]. Jako jej przyczynę wskazuje się czynniki środowiskowe i genetyczne. Należy do najczęściej występujących chorób przewlekłych i stanowi poważny problem medyczny na całym świecie. Według danych WHO na świecie choruje na nią ponad 300 mln osób. Astma stanowi poważny problem społeczny i ekonomiczny. Nieleczona lub leczona niewystarczająco skutecznie znacznie pogarsza jakość życia chorych, jest przyczyną częstych hospitalizacji, inwalidztwa, a nawet zgonów [3].

„Astma jest przewlekłą chorobą zapalną dróg oddechowych, w której uczestniczy wiele komórek i substancji przez nie uwalnianych. Przewlekłemu zapaleniu towarzyszy nadreaktywność oskrzeli, prowadząca do nawracających epizodów świszczącego oddechu, duszności, uczucia ściskania w klatce piersiowej i kaszlu, występujących szczególnie w nocy lub nad ranem. Epizodom tym zwykle towarzyszy rozlane, zmienne ograniczenie przepływu powietrza w płucach, często ustępujące samoistnie lub pod wpływem leczenia” [4].

Jakość oddychania wiąże się z jakością przebiegu procesu głosotwórczego. Warunkiem koniecznym do emisji dźwięku mowy, fonacji, jest przepływ powietrza przez krtań oraz jamę ustną lub nosową. W pedagogice wokalnej stosuje się określenie „flow phonation”, oznaczającym swobodny przepływ strumienia powietrza, który ułatwia fonację naturalnego i swobodnego dźwięku [5]. Im dłuższy dźwięk człowiek emituje, tym oddech powinien być pełniejszy.

Astma może wpływać na mowę w kilku istotnych aspektach, zwłaszcza w sytuacjach zaostrzenia choroby lub przy nieoptymalnym leczeniu. Najważniejsze krótko- i długoterminowe konsekwencje astmy w kontekście jakości mowy pacjenta to:

1) Trudności w oddychaniu podczas mówienia

Podczas napadu astmy przepływ powietrza przez drogi oddechowe jest ograniczony, co może prowadzić do duszności. Osoba z zaostrzeniem astmy może mieć trudność z wypowiedzeniem pełnych zdań – często mówi krótkimi frazami lub przerywa wypowiedzi, by zrobić wdech.

2) Zmęczenie mięśni oddechowych

Ciągłe wytężone używanie mięśni oddechowych (przy spłyconym lub utrudnionym oddychaniu) może prowadzić do ich zmęczenia. To z kolei może wpływać na kontrolę nad głosem i siłą wypowiedzi.

3) Zmieniona jakość głosu

Długotrwałe stosowanie przepisywanych w leczeniu astmy wziewnych kortykosteroidów może prowadzić do chrypki lub suchości w gardle. U niektórych osób może wystąpić zapalenie krtani lub grzybica jamy ustnej, co również wpływa na jakość mowy.

4) Lęk i napięcie

Napady astmy mogą wywoływać stres i lęk, co dodatkowo napina mięśnie i przyczynia się do zaburzeń płynności mowy. Mowa dzieci z astmą może rozwijać się z opóźnieniem, jeśli często chorują i z tej przyczyny mają ograniczoną aktywność w społeczno-pragmatycznych sytuacjach komunikacyjnych.

5) Zaburzenia oddechowo-fonacyjne

Mowa wymaga skoordynowanego działania układu oddechowego i fonacyjnego (tworzenie dźwięku w krtani). Astma może zaburzać tę koordynację, co skutkuje nierównym tempem mowy, słabym głosem, krótkimi oddechami w trakcie wypowiedzi.

Planując terapię pacjenta z astmą warto pamiętać o:

• uwzględnieniu stanu oddechowego pacjenta – przed każdą sesją warto zapytać pacjenta (lub jego opiekuna) o aktualny stan zdrowia. Ćwiczenia powinny być dostosowane do poziomu wydolności oddechowej, np. krótsze i mniej intensywne w okresach zaostrzenia objawów.
• doskonaleniu jakości funkcjonowania prawidłowego toru oddechowego – ćwiczenia powinny kształtować nawyk oddychania torem żebrowo-przeponowo-brzusznym, który jest bardziej efektywny i odciąża górne drogi oddechowe. Logopeda może pracować nad regulacją oddechu, rytmem mowy i koordynacją oddechowo-fonacyjną.
• unikaniu przeciążenia układu oddechowego – nie należy forsować pacjenta ćwiczeniami oddechowymi lub fonacyjnymi, które mogą doprowadzić do duszności. Praca głosem powinna być ostrożna, progresywna i dopasowana do możliwości chorego.
• współpracy z lekarzem pulmonologiem lub alergologiem – warto mieć aktualne informacje na temat stosowanego leczenia, zwłaszcza jeśli pacjent stosuje leki wziewne (np. kortykosteroidy), które mogą wpływać na jakość głosu.
• zapewnieniu odpowiednich warunków do terapii – pomieszczenie, w którym odbywają się zajęcia, powinno być dobrze wentylowane, bez kurzu i drażniących zapachów, które mogłyby inicjować atak. Logopeda powinien unikać stosowania materiałów pylących (np. kredy, niektórych papierów), mogących działać drażniąco.
• obserwacji sygnałów ostrzegawczych – duszność, świszczący oddech, bladość, trudność w mówieniu – to sygnały, by przerwać terapię i w razie potrzeby udzielić pomocy.

W pracy terapeutyczne z pacjentem z astmą należy pamiętać, by:

• nie zmuszać pacjenta do długiego mówienia na wydechu, zwłaszcza bez przerw;
• nie prowadzić ćwiczeń oddechowych w szybkim tempie, np. dynamicznego dmuchania balonów, jeśli pacjent ma osłabione płuca;
• nie stosować intensywnych ćwiczeń fonacyjnych (np. krzyków, artykułowania głosek wybuchowych) bez uprzedniego przygotowania oddechowego;
• nie bagatelizować objawów duszności – nawet jeśli wydają się łagodne;
• nie pracować w warunkach alergizujących – należy unikać dywanów, kurzu, zapachów (perfumy, kadzidła), które mogą prowokować atak.

Sposób oddychania człowieka wymaga szczególnej troski. Oddychanie jest konstytutywne dla procesów fizjologicznych, emocjonalnych i intelektualnych, a także dla procesu głosotwórczego. Jedną z metod terapeutyczych, która przychodzi z pomocą w skontaktowaniu się z naturalnym oddechem oraz w poprawie jakości oddychania, a tym samym wydolności organizmu i komfortu życia, jest Metoda Oddechowa Butejki. Zapewnia doskonałe narzędzia wspierające logopedę w pracy.

Opisywana metoda została opracowana przez Konstantyna Butejkę, rosyjskiego lekarza, który pracował z chorymi na astmę. W oparciu o doświadczenia ze swojej pracy zawodowej zdecydował się na postawienie dość kontrowersyjnej tezy: „Głośne i głębokie oddychanie astmatyka zawsze było uważane za efekt choroby. Nikt nie mógł nawet podejrzewać, że „głęboki oddech” [6] jest przyczyną astmy oskrzelowej, a zwiększona głębokość oddechu może prowokować pojawienie się objawów choroby” [7]. Butejko wysnuł wniosek, że chorzy na astmę najprawdopodobniej doprowadzili do ujawnienia się u nich tej choroby przez nieprawidłowy sposób oddychania, głównie przez hiperwentylację. Podobne były wyniki jego obserwacji osób cierpiących na nadciśnienie tętnicze, migreny i inne choroby układu oddechowego. Butejko zaobserwował, że istnieje zależność pomiędzy stanami chorobowymi, a częstością oddychania pacjentów. Im stan pacjenta był poważniejszy, tym ciężej oddychał.

Butejko cierpiał na złośliwe nadciśnienie tętnicze. Walka o własne zdrowie motywowała go do zgłębiania tematu roli oddechu i podejmowania nowych prób i eksperymentów. Wpadł na pomysł, że być może to nie nadciśnienie jest przyczyną problemów z oddychaniem, ale ciężki oddech i hiperwentylacja wywołują nadciśnienie. Domniemywał, że możliwa jest poprawa stanu zdrowia poprzez świadomą i celową kontrolę oddechu. Zainteresował się również jogą i poznał techniki oddechowe praktykowane w tej sztuce. Zaczął wykorzystywać je w celu spłycenia swojego oddechu. Poczuł, że dzięki ich zastosowaniu symptomy chorobowe, takie jak ból głowy, ból w okolicy serca, bóle nerek i mięśni, zniknęły. Wyleczył się z nadciśnienia i stworzył podwaliny metody Butejki.

Zastosowanie Metody Oddechowej Butejki pomoże w wypracowaniu prawidłowego spoczynkowego toru oddychania – przez nos, oraz może pomóc w leczeniu pacjentów zmagających się z astmą.

Przypisy:

[1] McKeown P. (2022), Terapeutyczny oddech.

[2] Astma oskrzelowa – przyczyny, objawy, sposoby leczenia, https://www.luxmed.pl/dla-pacjenta/artykuly-i-poradniki/astma-oskrzelowa-przyczyny-objawy-sposoby-leczenia [dostęp: 5.06.2025 r.].

[3] Balińska-Miśkiewicz W. (2009), Diagnostyka i leczenie astmy oskrzelowej u osób dorosłych, [w:] „Terapia i leki”, t. 65, nr 11.

[4] Światowa strategia rozpoznawania, leczenia i prewencji astmy (GINA). Aktualizacja 2008, https://www.mp.pl/pulmonologia/artykuly-wytyczne/astma/45034,swiatowa-strategia-rozpoznawania-leczenia-i-prewencji-astmy-gina-aktualizacja-2008 [dostęp: 5.05.2025 r.].

[5] Sundberg J. (1987), The since of the singing voice.

[6] Tu „głęboki” należy rozumieć jako „wysiłkowy”, „wytężony”, „całym ciałem”, ale nie wprowadzany do niskich partii płuc. Jest to ważne rozróżnienie z uwagi na fakt, iż obecnie uczy się oddechu Metodą Oddechową Butejki, który ma być: S (slow) – powolny, L (light) – delikatny i D (deep) – głęboki, co oznacza, że wprowadzany do niskich partii płuc podczas wdechu i wyprowadzany stamtąd podczas wydechu. Cały proces oddychania ma zachodzić przez nos i musi w nim uczestniczyć przepona.

[7] McKeown P. (2016), Zamknij usta. Podręcznik oddychania metodą Butejki.

Bibliografia:

Astma oskrzelowa – przyczyny, objawy, sposoby leczenia, https://www.luxmed.pl/dla-pacjenta/artykuly-i-poradniki/astma-oskrzelowa-przyczyny-objawy-sposoby-leczenia [dostęp: 5.06.2025 r.].

Balińska-Miśkiewicz W. (2009), Diagnostyka i leczenie astmy oskrzelowej u osób dorosłych, [w:] „Terapia i leki”, t. 65, nr 11.

McKeown P. (2022), Terapeutyczny oddech.

McKeown P. (2016), Zamknij usta. Podręcznik oddychania metodą Butejki.

Sundberg J. (1987), The since of the singing voice.

Światowa strategia rozpoznawania, leczenia i prewencji astmy (GINA). Aktualizacja 2008, https://www.mp.pl/pulmonologia/artykuly-wytyczne/astma/45034,swiatowa-strategia-rozpoznawania-leczenia-i-prewencji-astmy-gina-aktualizacja-2008 [dostęp: 5.05.2025 r.].

Zasada S. (2024), Plastry w terapii oddechowej. Metoda oddechowa Butejki, [w:] D. Saniewska (red.), Kinesiotaping w logopedii.