Współdziałające ze sobą układy nerwowy i ruchowy odpowiedzialne są za planowanie motoryczne, które utożsamiać możemy z pojęciem praksji, czyli zdolności do wykonywania celowych, zamierzonych czynności ruchowych, w tym ruchów precyzyjnych. Jest to także umiejętność wykonania nowej czynności ruchowej, która składać się będzie z wyobrażenia sekwencji ruchów – zaplanowania ich, a następnie wykonania. Adekwatne reakcje ruchowe są wypadkową integracji bodźców proprioceptywnych i przedsionkowych. Związane są także z rozwojem orientacji w schemacie ciała.

Do rozwoju praksji w obrębie dłoni niezbędny jest prawidłowy rozwój motoryki dużej, na którą składają się: ogólna sprawność fizyczna, koordynacja ruchowa, poczucie równowagi oraz obszerne ruchy kończyn górnych i dolnych, tułowia oraz całego ciała [1]. Brak sprawności w zakresie motoryki dużej rzutuje na trudności w zakresie motoryki małej, czyli na sprawność dłoni i palców (manualną), a co za tym idzie – na zdolności manipulacyjne i grafomotoryczne [2].

Do najważniejszych aspektów rozwoju motoryki małej należą:

• kontrolowanie postury ciała – przeciwstawienie się sile grawitacji i poczucie równowagi [3],
• właściwe napięcie mięśniowe,
• odpowiednia ruchomość w zakresie obręczy barkowej, stawu łokciowego, nadgarstka i palców,
• prawidłowa koordynacja wzrokowo-ruchowa,
• właściwie działające zmysły [4],
• umiejętności manipulacyjne.

Planowanie motoryczne w zakresie pracy ręki wymaga zręczności dłoni i palców. Niezmiernie ważne jest, by dziecko potrafiło poruszać wszystkimi palcami niezależnie od siebie, a także by umiało przyłożyć do kciuka kolejno wszystkie pozostałe palce. Istotny do osiągnięcia tych umiejętności jest rozwój chwytu pęsetowego, pozwalającego niemowlęciu na chwytanie małych przedmiotów za pomocą kciuka i palca wskazującego [5]. Opanowanie wspomnianych umiejętności przyczyni się do rozwoju właściwego chwytu narzędzia pisarskiego.

Zanim zostanie on wykształcony, dziecko musi przejść przez wszystkie etapy rozwoju chwytu:

• odruchowe chwytanie,
• chwyt łokciowo-dłoniowy,
• chwyt dłoniowy pierwotny,
• chwyt dłoniowo-promieniowy,
• chwyt grabiący,
• chwyt promieniowo-palcowy,
• chwyt nożycowy,
• chwyt pęsetowy pierwotny,
• chwyt potrójny szczękowy,
• chwyt pęsetowy,
• doskonały chwyt pęsetowy [6].

Również rozwój chwytu narzędzia pisarskiego to proces, który przebiega w kilku etapach – począwszy od chwytów prymitywnych, poprzez przejściowe, aż do chwytów dojrzałych [7].

Prawidłowe trzymanie narzędzia, z zastosowaniem właściwej siły i odpowiedniego nacisku, będzie miało wpływ na jakość i czytelność pisma. Zapobiegnie też szybkiej męczliwości dłoni i palców.

Dzieci z zaburzoną praksją w obrębie pracy ręki, a więc z niższą sprawnością nadgarstka i palców, przejawiają różne trudności w zakresie czynności manipulacyjnych. Mają problemy z samodzielnym ubieraniem się, zapinaniem guzików, wiązaniem sznurowadeł, posługiwaniem się sztućcami. Ich sprawność grafomotoryczna również plasuje się na niskim poziomie – rysunki są niestaranne, a pismo może być koślawe i nieczytelne. Czynnościom grafomotorycznym mogą towarzyszyć współruchy.

Deficyty planowania motorycznego [8] mogą występować pod postacią dyspraksji (trudność z wykonaniem sekwencji ruchów) lub apraksji (niezdolność do zapamiętania i wykonania złożonych czynności ruchowych). 

Zaburzenia planowania motorycznego w obrębie małej motoryki są częstą przyczyną kierowania pacjenta na:

• diagnozę i terapię logopedyczną – w przypadku zaburzeń praksji aparatu mowy,
• diagnozę i terapię ręki – w przypadku zaburzeń praksji ręki,
• diagnozę i terapię integracji sensorycznej – w przypadku zaburzenia integracji zmysłów wpływającego na zaburzenie lub opóźnienie planowania ruchu.

Przypisy:

[1] W zakres motoryki dużej wchodzą takie czynności, jak: bieganie, skakanie, pływanie, rzucanie i łapanie oraz kopanie piłki itp.

[2] A podążając jeszcze dalej, wiązać się może także z brakiem koordynacji ruchów narządów artykulacyjnych.

[3] Istotna jest także orientacja w schemacie własnego ciała.

[4] Bardzo ważne są percepcja czuciowa i wzrokowa.

[5] Umiejętność ta powinna zostać wykształcona do około 9. miesiąca życia.

[6] Piotrowska-Madej K., Żychowicz A. (2019), Smart Hand Model, wyd. Harmonia, Gdańsk, s. 82–92.

[7] Zob. Piotrowska-Madej K., Żychowicz A., dz. cyt., s. 95–109.

[8] Por. Ayres J.A. (2015), Dziecko a integracja sensoryczna, wyd. Harmonia, Gdańsk, s. 101.

Bibliografia:

Ayres A.J. (2015), Dziecko a integracja sensoryczna, wyd. Harmonia, Gdańsk.

Nilidzińska M. (2021), Neuropsychologiczne badania ukierunkowanych ruchów rąk, [w:] „Logopedia”, t. 50/2, Lublin, s. 93–116.

Piotrowska-Madej K., Żychowicz A. (2019), Smart Hand Model, wyd. Harmonia, Gdańsk.