Mowa nie jest zdolnością wrodzoną. To umiejętność nabywana poprzez naśladownictwo. Z tej przyczyny duży wpływ na tempo rozwoju mowy dziecka ma środowisko, w którym się wychowuje. Najkorzystniejsza dla rozwoju zdolności językowych dziecka jest responsywna, komunikatywna, otwarta, ale nienarzucająca się postawa rodziców. Dorośli opowiadają o świecie („kąpiel słowna”) i nie zarzucają nadmiarem informacji, zadają pytania i pozostawiają miejsce na odpowiedź na nie (nawet wtedy, gdy wiedzą, że tej odpowiedzi jeszcze nie uzyskają).

Niekiedy jednak rodzice nie dostrzegają w małym dziecku partnera do rozmowy. Mówią o nim w jego obecności w trzeciej osobie lub zarzucają je komunikatami bez pozostawienia miejsca na choćby próby wypowiedzi. Warto pamiętać, że taka postawa rodziców nie wynika zazwyczaj z ich złych intencji, ale między innymi z ich sposobu bycia i wzorców wyniesionych z domu rodzinnego.

I. Kurcz zwraca także uwagę na przyczyny różnego tempa rozwoju mowy wynikające z temperamentu samego dziecka [1]. Energiczny ekstrawertyk szybciej i w sposób bardziej zróżnicowany eksploruje otoczenie, zdobywa doświadczenia. „U dziecka o tym typie temperamentu zdaje się dominować pamięć epizodyczna związana z osobistymi, aktualnymi doświadczeniami” [2]. Dziecko o charakterze introwertycznym, poznaje świat wolniej, ale niejednokrotnie uważniej i dokładniej. Na „uzewnętrznienie się” zdobytej wiedzy w postaci mowy czynnej potrzebuje więcej czasu [3]. „W tym wypadku większy udział w zachodzących zmianach ma pamięć semantyczna” [4].

Wg E.H. Lenneberga 2. rok życia to początek krytycznego okresu rozwoju językowego człowieka [5]. Do około 18. miesiąca życia dziecko uczy się, że symbole językowe są reprezentantami sposobów przyjmowania perspektywy. Zaczyna stopniowo rozumieć, że istnieje wiele różnych sposobów patrzenia na daną sytuację, a dorośli wybierają w danym momencie jeden z nich. „Opanowywanie symboli językowych, gestów symbolicznych i traktowanie przedmiotów jako symbolicznych zastępników przypada na 2. rok życia” [6].

Pod koniec 2. roku życia większość dzieci produkuje od 50 do 550 słów (odmienne dane w wynikach pracy różnych badaczy), a tempo opanowywania nowych słów jest bardzo zróżnicowane indywidualnie [7]. Moment opanowania przez dziecko ok. 150 słów uważa się za przełomowy dla rozwoju mowy. Od tej pory znacząco wzrasta tempo przyswajania nowych pojęć [8]. Trzylatek posługuje się już ponad 1500 słowami.

W mowie dziecka w wielu od 12. do 24. miesiąca życia dominują wykrzykniki, rzeczowniki i czasowniki, a jedynie niekiedy w mowie pojawiają się przymiotniki i zaimki. Dwulatek (do 36. m.ż.) oprócz wymienionych części mowy stosuje ponadto przysłówki, liczebniki, przyimki, spójniki i partykuły. Rzadziej niż półtoraroczne dziecko korzysta z wykrzykników [9].

Początek gramatykalizacji wypowiedzi ma zazwyczaj miejsce od wieku ok. 2;6. Do trzecich urodzin dzieci używają zwykle prostych zdań zawierających od 2 do 4 słów (podmiot, orzeczenie, dopełnienie), a w wypowiedziach pojawiają się błędy składniowe i gramatyczne. Niekiedy już dwulatki są zdolne do tworzenia nowych nazw poprzez analogię do znanych sobie form (np. piekarz, lekarz, z więc „buciarz” – osoba sprzedająca buty) [10].

Wymowę głosek dzieci w 3. roku użycia cechuje labilność – to okres intensywnego doskonalenia artykulacji poszczególnych dźwięków mowy [11].

W obserwacji i diagnozie logopedycznej dwuletniego dziecka niemówiącego najistotniejsze wydaję się określenie przyczyny opóźnienia w rozwoju mowy.

Wyróżnia się:

• SORM samoistne opóźnienie rozwoju mowy – mowa czynna pojawia się z pewnym opóźnieniem, jednak zachowane są kolejne etapy rozwoju. Występujące opóźnienie nie ma patologicznego podłoża. Rozwój innych sfer i funkcji psychomotorycznych przebiega z reguły prawidłowo. SORM mogą towarzyszyć dodatkowe trudności, takie jak problemy z utrzymaniem uwagi, słabsza pamięć, niezborność ruchowa, opóźnieni w ustaleniu się lateralizacji. W przyszłości wymienione trudności w uczeniu się mogą skutkować dysleksją.
• NORM niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy– mowa rozwija się z opóźnieniem w wyniku czynników patologicznych. Jej wolne tempo rozwoju lub brak rozwoju może wynikać m.in. z:
  • niedosłuchu,
  • zaburzeń rozwoju mowy i języka pochodzenia korowego (afazja rozwojowa),
  • niepełnosprawności intelektualnej,
  • ASD (spektrum autyzmu).

Podczas oceny niekomunikującego się lub słabo komunikującego się dwulatka warto ocenić wszystkie elementy komunikacji, a więc nie tylko te werbalne, w tym m.in.:

• utrzymywanie kontaktu wzrokowego,
• utrzymywanie wspólnego pola uwagi,
• rozumienie,
• gestykulację, mimikę (kinetyka),
• naśladowanie (zarówno czynności, jak i werbalizowania),
• proksemikę (odległości w przestrzeni, relacje przestrzenne, dystans fizyczny),
• zasób i rodzaj stosowanego w mowie czynnej słownictwa, charakter i cele jego wykorzystywania.

Niebagatelne znaczenie dla trafnej diagnozy logopedycznej mają między innymi wszelkie informacje dotyczące:

• przebiegu ciąży i porodu,
• rozwoju psychomotorycznego dziecka od narodzin do dnia badania logopedycznego,
• przebytych chorób, zabiegów i operacji,
• obciążeń genetycznych,
• stosowanych dotychczas form terapii i leczenia,
• zachowań dziecka, które budziły niepokój innych specjalistów, lekarzy oraz rodziców lub opiekunów.

Nie sposób uzyskać pełen obraz rozwoju dziecka podczas jednego lub kilku parominutowych spotkań. Zazwyczaj małe dzieci nie zachowują się w naturalny dla siebie sposób w nieznanym, nowym otoczeniu gabinetu logopedycznego i w towarzystwie nieznanej sobie wcześniej osoby – logopedy. Najważniejszym i najbardziej rzetelnym źródłem wiedzy o małym pacjencie są jego rodzice. Ci jednak często nie mają specjalistycznej wiedzy, która pozwoli im na trafną i obiektywną ocenę jakości rozwoju własnego dziecka. Nie znają również możliwych konsekwencji dla jakości rozwoju mowy danych zdarzeń i zachowań występujących w pierwszych 24 miesiącach życia dziecka. Szczegółowy wywiad z rodzicem, którego dwulatek nie mówi, jest zatem niezwykle ważny.

Zaproponowany jako załącznik do niniejszego artykułu kwestionariusz ma charakter wywiadu logopedycznego dla rodzica/opiekuna. Zawiera pytania dotyczące najważniejszych kwestii związanych z rozwojem dziecka w wieku do 24 miesięcy. Z pewnością nie zawiera wszystkich możliwych i potrzebnych pytań. Może, a nawet powinien być uzupełniony o pytania, które nasuwają się logopedzie po pierwszej obserwacji niemówiącego dwulatka.

Przypisy:

[1] Kurcz I. (1992), Pamięć. Uczenie się. Język, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

[2] Porayski-Pomsta J. (2023), Nasze dziecko mówi, Rozważania o rozwoju mowy dziecka, wyd. Harmonia, Gdańsk, s. 145.

[3] Tamże.

[4] Tamże (Por. Kurcz I., 2007; Berko Gleason J., Bernstein Ratner N., 2005).

[5] Lenneberg E.H. (1967), Biological foundations of language, Willey, New York.

[6] Kielar-Turska M. (2015), Rozwój sprawności językowych i komunikacyjnych, [w:] E. Czaplewska, S. Milewski (red.), Diagnoza logopedyczna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot, s. 21.

[7] Z badań przy użyciu kwestionariusza McArthur-Bates wynika, że w 24. miesiącu życia, przy wyłączeniu 15% najwyższych i najniższych wyników, zasób słownikowy waha się w graniach 50–550 słów. Za: Fenson L. i in. (1994), Variability in early communicative development, [w:] „Monographs of the Society for Reserch in Child Development, nr 59(5).

[8] Kielar-Turska M. (2015), Rozwój sprawności językowych i komunikacyjnych, [w:] E. Czaplewska, S. Milewski (red.), Diagnoza logopedyczna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot, s. 29. Warto zaznaczyć, że nie wszyscy badacze podzielają sąd o występowaniu tzw. momentu erupcji słownej.

[9] Porayski-Pomsta J. (2023), Nasze dziecko mówi, Rozważania o rozwoju mowy dziecka, wyd. Harmonia, Gdańsk, s. 151.

[10] Kielar-Turska M. (2015), Rozwój sprawności językowych i komunikacyjnych, [w:] E. Czaplewska, S. Milewski (red.), Diagnoza logopedyczna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot, s. 32, 36–37.

[11] Łobacz P. (1996), Polska fonologia dziecięca, Wydawnictwo Energeia, Warszawa.