Niepełnosprawność intelektualna to zaburzenie w obrębie funkcji intelektualnych. Za przyczyny jej powstania literatura podaje wiele czynników, m.in.:

• uwarunkowania genetyczne;
• zaburzony rozwój płodu przez czynniki, takie jak alkohol, używki, narkotyki, choroby przebyte w okresie prenatalnym, ale także choroby matki mające wpływ na rozwój płodowy dziecka (np. choroby wirusowe);
• problemy zdrowotne dziecka i matki w okresie ciąży przyczyniające się do dysharmonii, a nawet głębokiego zaburzenia w rozwój płodu;
• wcześniactwo (szczególnie skrajne);
• niedotlenienie okołoporodowe.

Ze względu na stopień niepełnosprawności możemy wyróżnić osoby lepiej funkcjonujące w środowisku, z lepszymi możliwościami komunikacyjnymi i adaptacyjnymi do zmian społecznych czy pełnienia ról, a także osoby mające większe trudności w porozumiewaniu się, o ograniczonych możliwościach postrzegania świata i odbioru informacji. Poziom kompetencji językowych, społecznych, a także umiejętności niezbędnych w życiu codziennym (np. samodzielne przygotowanie posiłków, dbałość o higienę własną i otoczenia) jest zależny w dużym stopniu od intensywności stymulacji rozwoju człowieka przez środowisko. Wczesne wykrycie zaburzeń i dysharmonii rozwojowych oraz podjęta stosunkowo szybko terapia zwiększa zasób możliwości i umiejętności dziecka. Dlatego tak ważne jest podejmowanie wczesnych działań diagnostycznych i terapeutycznych. Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka (i jego rodziny) to element niezwykle ważny w procesie przygotowania dziecka do pełnienia ról społecznych, w tym przedszkolaka i ucznia [2].

Rozwój osoby z niepełnosprawnością intelektualną podlega tym samym prawom, co w pełni sprawnej. Jednak z powodu uszkodzeń centralnego układu nerwowego i współwystępujących schorzeń niepełnosprawni wymagają liczniejszych, bardziej różnorodnych i dłużej stosowanych oddziaływań edukacyjnych i rehabilitacyjnych. Szczególne znaczenie przypisuje się sferze rozwoju społecznego. Możliwości osób z niepełnosprawnością są tu zdecydowanie większe, niż w odniesieniu do rozwoju intelektualnego. Opanowanie umiejętności funkcjonowania społecznego jest jednym z głównych czynników umożliwiających im aktywne życie. Pełniejsza integracja ze środowiskiem, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, stymuluje do dalszego rozwoju [3].

We współczesnych definicjach niepełnosprawności za podstawę diagnozy przyjmuje się to, co osoba jest w stanie wykonać, ile potrafi zrobić samodzielnie lub z pomocą innych, a nie czego nie potrafi wykonać i czego nigdy się nie nauczy. Takie podejście do oceny dziecka podkreśla jego ważności, godność i człowieczeństwo. Ukazanie możliwości i sprawności (w tym także w aspekcie komunikacyjnym) zmienia nastawienie do procesu edukacji, terapii i wychowania. Otwiera oczy nie tylko terapeutom, w tym logopedom, ale także opiekunom i rodzicom – dziecko, pomimo swoich problemów, wiele potrafi i dużo ważnych umiejętności opanowało. Ważne jest, aby wskazywać rodzicom (opiekunom) nawet najdrobniejszy sukces dziecka.

Diagnoza kliniczna sprawności intelektualnej dziecka (podstawa do wydania orzeczenia) opiera się na ocenie rozwoju na podstawie wyników dostępnych testów poziomu funkcjonowania intelektualnego. Uzyskane wyniki (podane w liczbach) nie opisują jednak w pełni możliwości i potencjału człowieka. Poziom funkcjonowania przedstawia dokładniej diagnoza funkcjonalna. Określa ona możliwości człowieka w każdej sferze rozwoju. Przedstawia jego funkcjonowanie z uwzględnieniem m.in. nastrojów, zachowań trudnych. Należy pamiętać, że uzyskane w procesie diagnozy wyniki są wypadkową wielu odziaływań. Zależą m.in. od:

• sytuacji rodzinnej i opiekuńczej dziecka,
• otoczenia, w którym wzrasta i przebywa,
• zaburzeń współwystępujących,
• podejmowanych dotychczas działań wspierających rozwój,
• stymulacji od początku pojawienia się problemu lub trudności.

W diagnostyce należ pamiętać, że ocena funkcjonowania osoby i jej umiejętności nie może być dokonywana w oderwaniu od rzeczywistości – środowiska, w którym przebywa i które ją otacza.

R. Luckasson definiuje niepełnosprawność intelektualną w oparciu o pięć wymiarów oceny. Są to:

1. zdolności intelektualne jednostki,

2. zachowania przystosowawcze,

3. życie społeczne (pełnienie ról społecznych, uczestnictwo),

4. kontekst,

5. zdrowie człowieka [4].

Autor podkreśla wagę uczestnictwa jednostki w życiu społecznym. Aby dziecko mogło brać w nim udział, niezwykle ważne jest jego skuteczne porozumiewanie się. Komunikacja z otoczeniem wpływa nie tylko na rozwój poznawczy, ale także emocjonalność dziecka i daje możliwość sprawstwa. Stymulacja rozwoju mowy webalnej, a w przypadku jej braku wdrożenie skutecznej innej formy kontaktu (komunikacja alternatywna, wspomagająca), powinna być podjęta jak najwcześniej.

Nadawanie mowy i jej odbiór są związane z procesami poznawczymi. Komunikacja językowa to „(…) szczególny rodzaj komunikacji, którą definiuje się, jako przesyłanie informacji za pomocą kodu [5]”. Opanowanie kodu językowego wymaga pewnych sprawności intelektualnych. Komunikacja osób niepełnosprawnych w stopniu umiarkowanym jest często utrudniona ze względu na współwystępujące dysfunkcje i różnego rodzaju zaburzenia, np. wady anatomiczne twarzoczaszki. Nie zawsze wobec tego jest czytelna dla osób spoza środowiska, w którym przebywa niepełnosprawny. Nadawane komunikaty mają często niską sprawczość lub są adekwatne do sytuacji. Osoby niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym mają większe problemy z nawiązywaniem kontaktów interpersonalnych, mimo iż zazwyczaj przejawiają taką potrzebę. Budują zdania proste, często występują u nich wady wymowy. Mają problemy z używaniem przysłówków, przymiotników oraz zaimków, zwłaszcza osobowych oraz dzierżawczych – używanie zaimka „ja” ma bowiem ścisły związek z tożsamością osoby. Posługiwanie się formą trzeciej osoby liczby pojedynczej na określanie siebie w wielu przypadkach ma swoje źródło w błędach wychowawczych i terapeutycznych. Opiekunowie podkreślają np. czynności wykonywane przez dziecko, stosując nagminnie jego imię („Agnieszka jest grzeczna” – dziecko powtarza dosłownie tekst matki, nieświadomie wzmacniany jest brak uświadomienia sobie „ja”). Wynika to również z faktu traktowania osoby dorosłej niepełnosprawnej intelektualnie jak dziecko. K. Kaczorowska-Bray w swoich badaniach nad stosowaniem wyrażeń przyimkowych przez uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim i umiarkowanym wskazuje na zależność pomiędzy deficytem inteligencji a poprawnym konstruowaniem zdań [6].

Literatura przedmiotu podaje, że zaburzenia mowy w przypadku niepełnosprawności intelektualnej są „takie same jak u jednostek z normą intelektualną [7]”, jednak pojawiają się one znacznie częściej na tle opóźnionego rozwoju mowy i są wielorakie (sprzężone) [8]”. Przeszkodą w skutecznej komunikacji są też częste błędy artykulacyjne, a także prozodyczne (niezachowanie rytmu, akcentu i melodii).

Komunikacja dziecka niepełnosprawnego w stopniu umiarkowanym, znacznym lub głębokim może być znacząco zaburzona, bowiem wynika ściśle z intencjonalności.

Na podstawie:

Pietrzak B., Wielądek M., JĘZYKOWE ŁAMIGŁÓWKI DO TRENOWANIA GŁÓWKI. Wspieranie rozwoju mowy i komunikacji dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, „Strefa Logopedy” nr 15/2020.

Przypisy:

[1] Wołowicz-Ruszkowska A. (2012), Wsparcie osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym (w tym z zespołem Downa) i/lub niepełnosprawnościami sprzężonymi oraz głębokim stopniem upośledzenia umysłowego II, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa, s. 8.

[2] Piotrowicz R. (2014), Interdyscyplinarne uwarunkowania rozwoju małego dziecka. Wybrane zagadnienia, APS,

[3] Wołowicz-Ruszkowska A. (2012), dz. cyt.

[4] Bełza M. (2015), Systemy edukacji osób umiarkowanie i znacznie oraz głęboko niepełnosprawnych intelektualnie (na przykładzie rozwiązań w Anglii, Republice Czeskiej i Polsce), Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Warszawa, s. 54.

[5] Porayski-Pomsta J. (1994), Umiejętności komunikacyjne dzieci w wieku przedszkolnym. Studium psycholingwistyczne, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 39.

[6] Kaczorowska-Bray K. (2007), Rodzaje błędnych wyrażeń przyimkowych w mowie dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym i lekkim, „Biuletyn Logopedyczny Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Logopedycznego” nr 1–2 (20–21).

[7] Tarkowski Z., Góral-Pórola J. (2018), Komunikacja słowna z udziałem osoby upośledzonej umysłowo, [w:] A. Obrębowski (red.), Wprowadzenie do neurologopedii, Termida, Poznań, s. 267.

[8] Tamże.