Basil Berstein (1980, 1990) wyróżnił dwa skrajne typy komunikacji z dzieckiem występującej w rodzinach:

• komunikacja „z góry na dół” – wynikająca z hierarchiczności w układzie ról społecznych w rodzinie. Dzieci traktowane są przede wszystkim jako wykonawcy poleceń i nakazów oraz odbiorcy uwag i zakazów starszych członków rodziny. Ogranicza się tu innowacyjność. Starsi członkowie rodziny nie są nastawieni na odbiór komunikatów od dziecka, nie oczekują ich, nie przykładają uwagi do ich znaczenia;
• komunikacja „ukierunkowana na osobę” – tu działania oparte są na słowie. Dzieci mają prawo do wyrażania swoich opinii, osądów. Mogą mieć inne zdanie niż starsi członkowie rodziny, ale oczekuje się od nich uargumentowania swojego stanowiska.

W wynikach badań [1] zauważono, że dzieci wychowywane według pierwszego wzoru zachowań prezentują niższy poziom ogólnej sprawności komunikacyjnej – często mają ubogi słownik, nie rozumieją wieloznaczności i wyrazów abstrakcyjnych, stosują schematyczną i uboższą składnię. Zdecydowana większość dzieci wychowywanych według drugiego typu komunikowania się w rodzinie ma bogaty słownik, wykazuje lepsze rozumienie oraz przejawia zachowania twórcze i innowacyjne, co procentuje między innymi lepszymi osiągnięciami w szkole [2].

W trakcie diagnozy logopedycznej małego dziecka warto pamiętać, że postawa rodziców ma duży wpływ na tempo i jakość rozwoju mowy biernej, a w konsekwencji także mowy czynnej dziecka.

Rozumienie mowy to zdolność do:

• odbierania,
• interpretowania,
• przetwarzania

informacji zawartych w mowie.

W drugiej połowie XIX wieku odkryto obszar mózgu, który uznano za odpowiedzialny za rozumienie mowy – ośrodek Wernickego. Obecnie wiadomo, że istotne podstawowe struktury mózgowe odpowiedzialne za mowę (głównie system językowy) znajdują się w lewej półkuli mózgu. Prawa półkula mózgu odpowiada natomiast w większym stopniu za pragmatykę zachowań językowych, w tym rozumienie znaczeń metaforycznych i abstrakcyjnych [3]. Rozumienie to zatem niezwykle złożony proces, który angażuje różne obszary mózgu oraz jego interakcje z systemami słuchowymi i językowymi.

Istnieje wiele przyczyn opóźnienia lub zaburzenia rozwoju mowy biernej u dziecka. Do najczęstszych należą:

• niepełnosprawność intelektualna,
• zaburzenie ze spektrum autyzmu,
• afazja rozwojowa,
• niedosłuch.

U osób dorosłych możliwa jest utrata zdolności rozumienia w wyniku m.in.:

• wybranych typów afazji,
• zmian otępiennych, neurodegeneracyjnych (np. demencja, choroba Alzhaimera),
• psychogennych zaburzeń mowy (np. schizofrenii).

W przypadku takich zaburzeń mowy, jak m.in.:

• mutyzm wybiórczy,
• niepłynność mowy,
• dyslalia,
• dyzartria

zaburzona jest jedynie mowa czynna.

W terapii logopedycznej pacjenta z zaburzeniem rozwoju lub utratą rozumienia kluczowe są empatyczne podejście, cierpliwość oraz zapewnienie regularnej i intensywnej interakcji językowej. W terapii dzieci warto korzystać z ilustrowanych książek, atrakcyjnych obrazków i historyjek obrazkowych, prostych zabaw (w tym sytuacyjnych, symbolicznych, paluszkowych). W pracy z dorosłymi sprawdzą się m.in. łamigłówki językowe (np. krzyżówki, rebusy, zagadki), teksty z książek i gazet (jako punkt wyjścia do dyskusji) i słuchowiska. Głównym zadaniem terapeuty pracującego z osobą z opóźnieniem rozwoju lub zaburzeniem rozumienia jest inicjowanie sytuacji wymagających wysiłku intelektualnego i operowania myślowego na materiale słownym.

Przypisy:

[1] M.in. Ozóg K. (2002), Polszczyzna młodzieży – kod ograniczony i kod rozwinięty pochodną postaw „mieć” i „być”, [w:] „Studia pragmalingwistyczne 3. Czynności tworzenia i rozmienia wypowiedzi”, s. 13–23.

[2] Porayski-Pomsta J. (2023), Nasze dziecko mówi. Rozważania o rozwoju mowy dziecka, wyd. Harmonia, Gdańsk, s. 92-93.

[3] Tamże, s. 19–20.