Nie każdy pacjent, zwłaszcza dzieci w wieku przedszkolnym, wymagać będzie formalnej diagnozy postawionej poza placówką edukacyjną, jeżeli to w niej właśnie występują objawy mutyzmu wybiórczego. Do prowadzenia skutecznej terapii w miejscu występowania zaburzenia, tj. na terenie przedszkola, często wystarczy jedynie postawienie wstępnej diagnozy i skonstruowanie planu terapii. Trudności obserwowane są zwykle w pierwszej kolejności przez wychowawców grup. Powinny być zgłoszone rodzicom i zatrudnionym w placówce specjalistom: logopedzie, psychologowi.

W diagnozie mutyzmu wybiórczego kluczową rolę mają informacje uzyskane z wywiadu z rodzicami, a także obserwacja dziecka w sytuacji, w której występuje zaburzenie, np. podczas zajęć dydaktycznych, zabawy z dziećmi w sali, na placu zabaw, podczas koncertu czy akademii organizowanych w przedszkolu.

Warto poprosić rodziców o nagranie dziecka w sytuacji, w której nie występują objawy zaburzenia, kiedy dziecko komunikuje się swobodnie.

Do przeprowadzenia wywiadu z rodzicami, a także zgromadzenia informacji o funkcjonowaniu dziecka w grupie warto wykorzystać kwestionariusz wywiadu dla rodzica oraz arkusze obserwacji dla rodzica i nauczyciela.

Arkusze obserwacji dają możliwość śledzenia postępów terapeutycznych. Wymagają oznaczenia osób, sytuacji, jak również sposobu komunikacji prezentowanego przez dziecko/ucznia w różnych sytuacjach komunikacyjnych (dom, szkoła, rozmowa przez telefon, zakupy, restauracja), wraz z datą poczynionych obserwacji.

Dziecko z mutyzmem wybiórczym lub podejrzeniem mutyzmu wybiórczego trafić może, oprócz specjalisty zatrudnionego w placówce, także do logopedy poza nią. Kluczowe dla logopedy będą:

• wywiad z rodzicami,
• obserwacja dziecka,
• informacje od nauczycieli dziecka,
• badanie dziecka.

Objawy mutyzmu wybiórczego mogą nie wystąpić w gabinecie poza placówką. Może się także okazać, że niemówienie obejmie również gabinet poza placówką. Terapia odejmować powinna wszystkie miejsca i osoby, wobec których dziecko milczy, ma trudności z werbalnym porozumiewaniem się wywołanym odczuwanym lękiem.

W celu postawienia formalnej diagnozy pacjent powinien zostać skierowany na konsultację psychiatryczną.

Diagnoza formalna ma na celu uzyskanie przez dziecko opinii lub orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego z poradni psychologiczno-pedagogicznej, które przełożyć się mogą na otrzymanie realnej pomocy terapeutycznej w placówce edukacyjnej. Wymagana jest także, jeżeli dziecko (częściej nastolatek) wymaga wdrożenia farmakoterapii jako środka obniżającego poziom lęku, który umożliwia rozpoczęcie terapii niemówienia.

Pierwszym krokiem w diagnozie formalnej jest spotkanie z psychologiem w poradni psychologiczno-pedagogicznej właściwej dla rejonu placówki edukacyjnej. Jako że omawiane zaburzenie ma charakter wybiórczy, jego objawy mogą nie ujawnić się podczas wizyty w poradni. Psycholog przeprowadza z rodzicem wywiad, posiłkuje się dokumentami uzyskanymi od nauczycieli i specjalistów pracujących z dzieckiem/uczniem na co dzień w placówce edukacyjnej, przeprowadza badanie dziecka. W celu przyspieszenia procesu diagnostycznego rodzic powinien złożyć wcześniej wniosek do placówki, do której uczęszcza dziecka z prośbą o wydanie opinii logopedycznej, informacji o funkcjonowaniu dziecka w placówce, opinii psychologicznej (jeżeli w placówce zatrudniony jest psycholog).

Następnie rodzic wraz z dzieckiem skierowany zostaje z poradni do psychiatry, który, jeżeli uzna to za zasadne, wydaje zaświadczenie lekarskie o występowaniu mutyzmu wybiórczego. Zgromadziwszy komplet dokumentów, rodzic składa wniosek o wydanie opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju (w przypadku dzieci w wieku przedszkolnym) lub orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego z uwagi na niedostosowanie społeczne w rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Otrzymaną opinię/orzeczenie rodzic składa w placówce edukacyjnej. Szkoła/przedszkole ma 30 dni na przygotowanie, we współpracy z rodzicem, indywidualnego plany edukacyjno-terapeutycznego na podstawie arkusza wielospecjalistycznego oceny funkcjonowania ucznia i zapisów wynikających z orzeczenia.

Terapia mutyzmu wybiórczego odbywać się powinna w miejscu występowania zaburzenia.