Na podstawie klasyfikacji form wadliwej wymowy, opracowanej przez J.T. Kanię, należy wyróżnić następujące grupy wad wymowy: mogilalia, paralalia, dyslalia właściwa [1]. Na podstawie powyższej systematyzacji w obrębie rotacyzmu należy wymienić: mogirotacyzm, pararotacyzm i rotacyzm właściwy, które należy definiować następująco:

• mogirotacyzm – brak artykulacji głoski [r], opuszczanie głoski [r] po 5.–6. roku życia;
• pararotacyzm – substytuowanie głoski [r] innymi głoskami, które są normatywną realizacją innych fonemów występujące po 5.–6. roku życia (najczęstsze zamienniki to: [l], [ḭ], [ṷ], rzadsze: [d], [t], [v], [n], [g], [k]); forma niedokształcenia wymowy;
• rotacyzm właściwy (reranie właściwe) – deformowanie, zniekształcanie głoski [r] niezależnie od wieku dziecka; niewłaściwe wykształcenie wymowy pod względem fonetycznym [2].

W obrębie rotacyzmu właściwego możemy wyróżnić rozmaite i liczne formy deformacji, co potwierdza w swojej publikacji A. Sołtys-Chmielowicz: „[…] różnorodność takich realizacji jest bardzo duża, od takich, które realizowane w izolacji, są identyfikowane z fonemem r ze względu na obecność w różnych miejscach realizowanej wibracji, po takie, których w izolacji nie da się z tym samym fonemem zidentyfikować, np. trące (aproksymanty)” [3].

Wśród nienormatywnych form artykulacji głoski [r] występują:

• mogirotacyzm,
• pararotacyzm,
• rotacyzm właściwy.

Wśród deformacji badacze wymieniają:

1. rotacyzm wargowy, dziąsłowy bez wibracji oraz środkowojęzykowy, nosowy, języczkowy, tylnojęzykowy i rotacyzm w postaci tzw. zwarcia krtaniowego [4];

2. [r] dwuwargowe (rhotacismus bilabialis), wargowo-zębowe (rhotacismus labiodentalis), międzyzębowe (rhotacismus interdentalis), wargowo-językowe (rhotacismus labiolingualis), przyzębowe (rhotacismus addentalis), przydziąsłowe (rhotacismus alveolaris), języczkowe (rhotacismus uvularis), podniebienne (rhotacismus velaris), gardłowe (rhotacismus pharyngealis), krtaniowe (rhotacismus laryngealis), nosowe (rhotacismus nasalis), szczękowe (rhotacismus mandibularis), policzkowe (rhotacismus buccalis), językowe boczne (rhotacismus marginale) [5];

3. reranie języczkowe (rhotacismus uvularis), reranie niepełne, językowe boczne (rhotacismus marginale), wargowe (rhotacismus labialis), wargowo-zębowe (rhotacismus labiodentalis), wargowo-językowe (rhotacismus labiolingualis), międzyzębowe (rhotacismus interdentalis), podniebienne (rhotacismus velaris), gardłowe (rhotacismus pharyngealis), krtaniowe (rhotacismus laryngealis), nosowe (rhotacismus nasalis), policzkowe (rhotacismus buccalis), reranie hiperpoprawne [6].

Na podstawie powyższych klasyfikacji można stwierdzić, że najczęściej występujące rodzaje zdeformowanej artykulacji głoski [r] to rotacyzm:

1. językowy boczny (inne określenie „reranie językowe boczne”) – charakteryzuje się artykulacją niepełną [7], czyli osoba wypowiadająca nie jest w stanie przedłużyć drgań; przód języka pracuje słabo i nieprecyzyjnie; do artykulacji dołączają również dalsze części przodu języka po lewej lub prawej stronie. Strumień powietrza jest skierowany między boczną krawędź języka a dziąsła górne; drga jeden lub oba boki języka;

2. boczny (synonimiczna nazwa „reranie boczne”) – sposób artykulacji polega na przepływie strumienia powietrza między boczną krawędzią języka a górnymi dziąsłami;

3. wargowy (nazywany inaczej „rotacyzmem labialnym”, „reraniem labialnym”, „[r] wargowym”, „[r] labialnym”, „[r] kuczerskim”, „[r] furmańskim”) – znamienna artykulacja polega na udziale jednej lub obydwu warg w wymowie przy zachowaniu biernego języka; w obrębie rotacyzmu wargowego wyróżnia się:

a. rotacyzm dwuwargowy – typowa artykulacja [r] w przypadku tej deformacji polega na zbliżeniu obu warg i wytworzeniu wibracji, której ulega jedna warga lub obie wargi; w przypadku gdy między wargami tworzy się szczelina, można mówić o rotacyzmie dwuwargowym frykatywnym, a w sytuacji wystąpienia jednego uderzenia warg o siebie uzyskany dźwięk zbliżony jest do [ṷ];

b. rotacyzm wargowo-zębowy – rozpoznawanym sposobem artykulacji jest zbliżenie wargi górnej do dolnych zębów lub odwrotnie, wargi dolnej do górnych zębów; częściej występuje wibracja wargi zbliżonej do zębów; niekiedy może mieć charakter pojedynczego uderzenia lub szczeliny, wówczas nazywany jest rotacyzmem wargowo-zębowym frykatywnym;

4. przyzębowy („rearanie przyzębowe”) – [r] jest artykułowane podczas uderzenia języka (jednokrotnego lub wielokrotnego) o wewnętrzną stronę górnych siekaczy;

5. międzyzębowy – (nazywany „rotacyzmem/ reraniem interdentalnym”, „[r] interdentalnym”, „[r] międzyzębowym”) polegający na tym, że [r] realizowane jest przez ruch czubka języka, który wsunięty jest między zęby, zamiast zbliżyć się do wałka dziąsłowego. Wibracji ulega czubek języka dotykający górnych siekaczy, niekiedy jest to jedno uderzenie lub szczelina utworzona pomiędzy czubkiem języka a górnymi zębami; odmianą rotacyzmu międzyzębowego jest:

a. rotacyzm językowo-wargowy – charakteryzujący się dźwiękiem tworzonym poprzez wibrację czubka języka opartego o górną wargę albo zbliżenie lub dotknięcie czubka języka do górnej wargi;

6. policzkowy – (inaczej „[r] policzkowe”) podczas artykulacji silny strumień powietrza skierowany jest w bok lub w kierunku obydwu policzków, co powoduje, że drga jeden policzek lub obydwa policzki zostają wprawione w drgania. Zdarza się, że równolegle wibrują czubek, krawędź lub krawędzie języka. Artykulacja policzkowa wpływa na specyficzny układ aparatu mowy, co może powodować negatywny odbiór osoby wymawiającej przez otoczenie;

7. podniebienny (nazywany „reraniem/rotacyzmem welarnym”, „[r] podniebiennym”, „[r] welarnym”, „rotacyzmem tylnojęzykowym”) – charakterystyczna dla niego artykulacja polega na uniesieniu tyłu języka w kierunku podniebienia miękkiego i wprawieniu w wibracje całej powierzchni podniebienia miękkiego wraz z języczkiem lub wytworzeniu się szczeliny pomiędzy podniebieniem miękkim a tyłem języka i wyartykułowaniu w ten sposób [r] języczkowego frykatywnego. Dźwięk, który powstaje podczas artykulacji podniebiennej przypomina samogłoskę [y];

8. języczkowy (nazywany „reraniem/rotacyzmem uwularnym”, „[r] języczkowym”, „[r] francuskim”) – charakteryzuje się zmianą miejsca artykulacji z przedniojęzykowo-dziąsłowej na języczkową, co oznacza, że podczas artykulacji podniebienie miękkie unosi się, zamykając przejście do jamy nosowej, a języczek (uvulum), będący jego zakończeniem drga; podczas artykulacji język jest nieaktywny; jest odmianą rerania podniebiennego. Taki rodzaj wymowy [r] jako normatywny, jak wskazuje jedna z nazw rodzaju deformacji, występuje w języku francuskim, a także w niemieckim;

9. gardłowy (synonimicznie określane jako „rotacyzm faryngalny”, „[r] faryngalne”, „grasejowanie”, „[r] gardłowe”) – cechuje go artykulacja polegająca na zbliżeniu obsady języka do tylnej ściany gardła. Uzyskany dźwięk bywa określany mianem „chrypliwego”. W trakcie artykulacji taktylnie można wyczuć drżenie gardła. Wibracja udziela się również podniebieniu miękkiemu wraz z języczkiem, co powoduje, że wymawiany dźwięk przypomina [r] języczkowe;

10. krtaniowy („reranie krtaniowe”) – krtaniowa artykulacja [r], która wprawia w drganie fałdy głosowe;

11. nosowy – („reranie nosowe”) w przypadku tej deformacji powietrze przedostaje się do jamy nosowej dzięki niedomknięciu podniebienia miękkiego; powstały dźwięk jest unosowiony (przypomina [Ƞ]), czasami pojawia się szczelina lub zwarcie nosowe;

12. hiperpoprawny – („rotacyzm świszczący”, „reranie hiperpoprawne”, „stridensalne”) artykulacja charakteryzująca się przesadną przedłużoną wymową [r] (zwykle 5–6 uderzeń); dźwięk silnie przyciągający uwagę słuchacza swoją nienaturalnością [8].

Kiedy pacjent wadliwie artykułuje głoskę, pomocna w diagnostyce może być próba naśladowania przez terapeutę jego artykulacji, czyli ułożenie aparatu mowy w taki sam sposób, z zastosowaniem tego samego miejsca artykulacji. Taki zabieg ma na celu „wczucie” się logopedy w artykulację pacjenta. Może pomóc w doświadczeniu tejże realizacji głoski [r].

E.M. Skorek proponuje dodatkowy podział rotacyzmu z uwzględnieniem stopnia nasilenia zaburzonej artykulacji [r]. Autorka nazywa go klasyfikacją ze względu na uporczywość występowania zaburzonej artykulacji [r] i na tej podstawie wyróżnia reranie trwałe (uporczywe) oraz reranie nietrwałe (nieuporczywe). Zdaniem Skorek stopień uporczywości występowania zaburzonej artykulacji [r] wpływa na sposób pracy terapeutycznej oraz czas trwania korekcji. Im mniej sytuacji, w których głoska jest wymawiana nienormatywnie i im mniejsza systematyczność w sposobie jej wadliwej artykulacji, tym łatwiej poprawić nieprawidłową wymowę pacjenta [9].

Przypisy:

[1] J.T. Kania, Szkice logopedyczne, Lublin 2001, s. 177–178.

[2] Opisy rodzajów rotacyzmu na podstawie: E.M. Skorek, Reranie. Profilaktyka, diagnoza, korekcja, Kraków 2010, s. 41; A. Sołtys-Chmielowicz, Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, Kraków 2008, s. 115.

[3] A. Sołtys-Chmielowicz, dz. cyt., s. 115.

[4] J.T. Kania, dz. cyt., s. 247.

[5] A. Sołtys-Chmielowicz A., dz. cyt., s. 115–116.

[6] E.M. Skorek (2010), Reranie. Profilaktyka, diagnoza, korekcja, Kraków 2010, s. 42–44.

[7] W swojej publikacji E. Skorek (E.M. Skorek, Reranie. Profilaktyka, diagnoza, korekcja, Kraków 2010, s. 43) traktuje reranie niepełne jako odrębny rodzaj deformacji i charakteryzuje je następująco: „Miejsce artykulacji jest prawidłowe, to znaczy przedniojęzykowo-dziąsłowe. Czubek języka wykonuje 1 uderzenie, jednak niemożliwe jest wykonanie przedłużonej artykulacji o 2–3 uderzeniach. Ten rodzaj artykulacji jest często spotykany, choć nie przez wszystkich jest zauważany, wymaga bowiem uwrażliwionego słuchu fonetycznego. Dźwięk przypomina [d] dziąsłowe, jednak różni się od niego czasem trwania, sposobem wykonywania zwarcia oraz kształtem i układem przodu języka. Dźwięk ma charakterystyczne, tępe brzmienie”.

[8] Na podstawie: E.M. Skorek, dz. cyt., s. 43–44; A. Sołtys-Chmielowicz A., dz. cyt., s. 115–116.

[9] E.M. Skorek, dz. cyt., s. 45–47.