Kryterium zaliczającym głoskę [i̯] do spółgłosek jest kryterium funkcjonalności, gdyż mimo struktury artykulacyjno-akustycznej zbliżonej do głosek otwartych, nie jest ośrodkiem sylab [4]. Bożena Wierzchowska umiejscawia głoskę [i̯] w grupie samogłosek, co oznacza, że podczas artykulacji w środkowej płaszczyźnie narządów mowy powstaje kanał bez zwarć i szczelin [5]. Cechami zbliżającymi głoskę do samogłosek jest naddźwięczność oznaczająca brak bezdźwięcznego odpowiednika oraz regularny przebieg drgań [6].

Według Leona Kaczmarka głoska [i̯] pojawia się już we wczesnym etapie w rozwoju mowy, gdyż w okresie melodii (0-1) [7]. Zdaniem Zofii Dołęgi głoskę [i̯] wypowiadają dwulatki. Z kolei Genowefa Demel uważa, że głoska powinna być wymawiana przez dziecko trzyletnie [8].

Warto zwrócić uwagę na fakt, że artykulacja głoski [i̯] dokonuje się rzeczywiście bez zwarć krtaniowych, jednak z dużym przewężeniem, które jest pośrednie między szczeliną, a otworem. Ze względu na to silne przewężenie powstające w kanale głosowym głoska [i̯] nazywana jest również spółgłoską półotwartą [9] lub półsamogłoską. Terminy te sugerują, że pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy głoska umiejscowiona jest między samogłoskami, a spółgłoskami szczelinowymi [10].

Spółgłoski, przy których wymawianiu artykulatory zbliżają się do siebie, jednak nie wprawiają przepływającego powietrza w turbulencje, w fonetyce noszą nazwę aproksymantów [11].

Różnica między otworem pojawiającym się podczas realizacji głoski [i̯], a szczeliną przy artykulacji głoski [ź] jest w zasadzie niewielka [12], gdyż powietrze przechodzące przez kanał głosowy tworzy efekt tarcia, tak jak przy artykulacji głosek szczelinowych. Kolejne terminy określające głoskę to: samogłoska niesylabiczna, półspółgłoska [13]. Marek Wiśniewski (za: I. Sawicka, 1995) półsamogłoski nazywa glajdami. Charakteryzuje je brak stadium ustalonego. „Artykulacja glajdu jest ciągłą zmienną, podczas gdy w artykulacji paralelnych samogłosek występuje stadium ustalone, pewna określona konfiguracja trwająca przez jakiś czas, tzn. dłużej niż stadia przejściowe” [14].

Istnieją funkcjonalne i artykulacyjne różnice między sylabicznymi samogłoskami i niesylabicznymi półsamogłoskami (glajdami). Samogłoski są wymawiane przy ustabilizowanych narządach mowy, glajdy natomiast ze znacznym przewężeniem artykulatorów i bez ustalonego stadium [15]. Głoska [i̯] ze względu na cechy należy do głosek przejściowych pomiędzy samogłoskami i spółgłoskami.

Poniżej przedstawiony został opis artykulacyjny głoski [i̯], który jest próbą określenia położenia i zachowania narządów mowy przy artykulacji głoski.Głoskę [i̯] można opisać stosując siedem kryteriów podziału głosek otwartych. Kryteria te są następujące:

1. poziome ułożenie masy języka,
2. pionowe ułożenie masy języka,
3. stopień zbliżenia narządów mowy,
4. udział podniebienia miękkiego,
5. udział fałdów głosowych,
6. układ warg,
7. sylabiczność.

Według powyższych kryteriów głoska [i̯] jest przednia, wysoka, otwarta, ustna, dźwięczna, spłaszczona, niesylabiczna. Poniżej omówione zostały poszczególne cechy:

• przednia - przesunięcie obsady języka do przodu, w efekcie powstaje poszerzenie jamy gardłowej, przednia i środkowa część języka wznosi się w kierunku przedniej części podniebienia twardego
• wysoka - grzbiet języka znajduje się blisko sklepienia jamy ustnej
• otwarta - brak zwarć i przewężeń w środkowej płaszczyźnie kanału ustno-gardłowego powodujących powstawanie szumów, źródłem dźwięku jest aparat fonacyjny wytwarzający ton krtaniowy, nasada modyfikuje ton krtaniowy, tworzy się odpowiednia barwa głosu
• ustna - głoska artykułowana z zamkniętym przejściem do jamy nosowej
• dźwięczna - głoska artykułowana z udziałem fałdów głosowych
• spłaszczona - w trakcie artykulacji kąciki ust oddalają się od siebie, wargi spłaszczają się i opinają na łukach zębowych
• niesylabiczna - głoska nie jest ośrodkiem sylaby [17].                                                            

Marek Wiśniewski klasyfikując glajdy bierze pod uwagę cztery kryteria:

• ruchy języczka podniebienia miękkiego,
• ruchy języka w płaszczyźnie poziomej,
• ruchy wiązadeł głosowych,
• kształt warg.

Podczas artykulacji głoski podniebienie miękkie jest uniesione, co uniemożliwia wydostanie się powietrza z płuc przez jamę nosową. Tym samym głoska nazywana jest glajdem ustnym, artykułowanym bez udziału jamy nosowej. Masa języka przenoszona jest ku przodowi jamy ustnej – głoska jest przednia. Dźwięk powstaje przy zsuniętych więzadłach głosowych, z udziałem tonu krtaniowego, więc jest glajdem dźwięcznym. Autor uważa, że fakultatywnie występują bezdźwięczne odpowiedniki wszystkich glajdów. Podczas artykulacji glajdu [i̯] nie występuje zaokrąglenie warg, głoska jest nielabialna.

Biorąc pod uwagę kryteria zaproponowane przez Marka Wiśniewskiego, głoskę [i̯] można scharakteryzować następująco:

• ruchy języczka podniebienia miękkiego – ustność,
• poziome ruchy języka – przedniość,
• ruchy wiązadeł głosowych – dźwięczność,
• układ warg – nielabialność [18].

Fonem /i̯/ to zbiór następujących cech dystynktywnych:

• niespółgłoskowość,
• niesamogłoskowość,
• nienosowość,
• przedniość.

Fonem reprezentowany jest przez jedyny wariant: /i̯/ [19].

Głoska [i̯] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazu [20], ale nie występuje w wygłosie po spółgłosce oraz w śródgłosie w sąsiedztwie spółgłosek. Występuje przed samogłoskami z wyjątkiem [y], po samogłosce głoska może poprzedzać spółgłoski dźwięczne, jak i bezdźwięczne [21]. W trakcie artykulacji głoski [i̯] uniesiony środek języka tworzy szczelinę przy praepalatum [22]. Masa języka podczas wymawiania głoski ułożona jest tak, jak przy artykulacji głoski [i]. Środkowa część języka jest jednak mocniej wysklepiona w kierunku podniebienia twardego. Dodatkowo mięśnie języka są silniej napięte, występuje neutralny układ warg [23].

Wymowa głoski wymusza niestabilne ustawienie narządów mowy, brak jest ustalonego stadium, określonej i trwającej przez jakiś czas konfiguracji. Wymowa głoski jest ciągłą zmienną [24], artykulacja ma charakter dynamiczny. Narządy przechodzą przez ułożenie przednie i wysokie, dlatego głoski nie można wydłużyć bez zmiany jej brzmienia. Głoska [i̯] jest głoską momentalną [25].

Według Bożeny Wierzchowskiej nieprawidłowa realizacja samogłosek polega na „zacieraniu się różnic ich barwy”, co autorka określa mianem tzw. niedbałej artykulacji, która w przypadku głoski [i̯] spowodowana będzie niewystarczającym obniżaniem dolnej szczęki, brakiem spłaszczeń wargowych oraz nieprawidłowym ułożeniem masy języka [26].

Najczęściej głoska [i̯] bywa realizowana w postaci głoski [l] lub [u̯] [27] bądź jest opuszczana [28].

Danuta Pluta-Wojciechowska wskazuje następujące deformacje głoski: międzywargowość, międzyzębowość, dorsalność, dziąsłowość, zadziąsłowość, tylnojęzykowość, tylnojęzykowość asymetryczną, niepośrodkowy przepływ powietrza, zwartość, nosowość [29].

Jagoda Cieszyńska proponuje następujący sposób wywołania głoski [i̯]: „Logopeda naciska kciukiem prawej dłoni swój podbródek w celu uniesienia masy języka ku podniebieniu twardemu, na głowie kładzie lewą dłoń, aby uniknąć unoszenia głowy do góry. Następnie naciska podbródek dziecka również przytrzymując jego głowę. W kolejnym etapie czynność tę dziecko wykonuje samodzielnie. Podczas próby logopeda umieszcza dłoń dziecka na krtani i wypowiada głoskę. Następnie dziecko samodzielnie powtarza czynność. Kolejnym sposobem jest szybkie wymawianie głoski [i] w połączeniu z innymi samogłoskami” [30].

Warto również usprawniać środkową część języka oraz ćwiczyć pozycję wertykalno-horyzontalną (za: Pluta-Wojciechowska, 2017, 2019) [31]. Prawidłowa realizacja głoski [i̯] wymaga uniesienia środkowej części języka do podniebienia twardego. Jeśli występują trudności w prawidłowej wymowie należy zwrócić uwagę na prawidłowe ułożenie języka i warg [32].

Warto zastosować: Jak wywołać głoskę [i̯]? Poproś dziecko o płynne wypowiadanie samogłoski [i] w połączeniu z innymi samogłoskami: [ia], [io], [iu], stopniowo wycofując [i] [33].          

Po usprawnieniu narządów artykulacyjnych oraz wywołaniu głoski należy przejść do następnych etapów terapii logopedycznej zaburzonej artykulacji, jakimi są kolejno: utrwalenie dźwięku w izolacji, w sylabach, w wyrazach, w zdaniach oraz w dłuższych wypowiedziach. Terapię kończy utrwalenie głoski w spontanicznych wypowiedziach [34].

Przypisy:

[1] Wierzchowska B. (1971), Wymowa polska, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa, s. 106, 107.

[2] Demel G. (1996), Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 95.

[3] Wiśniewski M. (2001), Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego (Skrypt dla studentów filologii polskiej), Wydanie czwarte, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 28.

[4] Ostaszewska D., Tambor J. (2000), Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 35.

[5] Wierzchowska B. (1971), Wymowa polska, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa, s. 106.

[6] Ostaszewska D., Tambor J. (2000), Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 35.

[7] Kaczmarek L. (1966), Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin, s. 42.

[8] Czaplewska E. (2015), Diagnoza zaburzeń rozwoju artykulacji, [w:] Czaplewska E., Milewski S. (red.), Diagnoza logopedyczna. Podręcznik akademicki, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot, s. 87–89.

[9] Ostaszewska D., Tambor J. (2000), Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 35.

[10] Lorenc A. (2016), Transkrypcja wymowy w normie i w przypadkach jej zaburzeń. Próba ujednolicenia i obiektywizacji, [w:] Kamińska B., Milewski S. (red.), Logopedia artystyczna, Harmonia Universalis, Gdańsk, s. 122.

[11] Tamże, s. 122.

[12] Ostaszewska D., Tambor J. (2000), Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 37.

[13] Golanowska M., Kwasiborska J., Lipiec D., Sienniak A., Emiluta-Rozya D. (2011), Wybrane zagadnienia logopedyczne, Część III, ś, ź, ć, dź, Wydawnictwo KOMLOGO, Gliwice, s. 46.

[14] Wiśniewski M. (2007), Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Mikołaja Kopernika w Toruniu, s. 86.

[15] Tamże.

[16] Golanowska M., Kwasiborska J., Lipiec D., Sienniak A., Emiluta-Rozya D. (2011), Wybrane zagadnienia logopedyczne, Część III, ś, ź, ć, dź, Wydawnictwo KOMLOGO, Gliwice, s. 46.

[17] Golanowska M., Kwasiborska J., Lipiec D., Sienniak A., Emiluta-Rozya D. (2011), Wybrane zagadnienia logopedyczne, Część III, ś, ź, ć, dź, Wydawnictwo KOMLOGO, Gliwice, s. 21–29, 47.

[18] Wiśniewski M. (2001), Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego (Skrypt dla studentów filologii polskiej), Wydanie czwarte, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 86–88.

[19] Tamże, s. 191.

[20] Cieszyńska J. (2012), Metody wywoływania głosek, Wydawnictwo Metody Krakowskiej, Kraków, s. 49.

[21] Wiśniewski M. (2001), Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego (Skrypt dla studentów filologii polskiej), Wydanie czwarte, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 90.

[22] Styczek I. (1980), Logopedia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 41.

[23] Cieszyńska J. (2012), Metody wywoływania głosek, Wydawnictwo Metody Krakowskiej, Kraków, s. 49.

[24] Wiśniewski M. (2001), Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego (Skrypt dla studentów filologii polskiej), Wydanie czwarte, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 86.

[25] Golanowska M., Kwasiborska J., Lipiec D., Sienniak A., Emiluta-Rozya D. (2011), Wybrane zagadnienia logopedyczne, Część III, ś, ź, ć, dź, Wydawnictwo KOMLOGO, Gliwice, s. 46.

[26] Tamże, s. 131.

[27] Sołtys-Chmielowicz A. (2013), Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, Kraków, s. 126.

[28] Demel G. (1996), Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 96.

[29] Pluta-Wojciechowska D. (2021), Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia logopedyczna wybranych form zaburzeń, Wydawnictwo Ergo-Sum, Bytom, s. 140.

[30] Cieszyńska J. (2012), Metody wywoływania głosek, Wydawnictwo Metody Krakowskiej, Kraków, s. 50.

[31] Potocka-Pirosz K., Sadowska E. (2021), Rzadziej występujące rodzaje dyslalii - diagnoza i terapia, [w:] Domagała A., Mirecka U. (red.), Logopedia przedszkolna i wczesnoszkolna. Diagnozowanie i terapia zaburzeń mowy, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk, s. 288.

[32] Lichota E. J. (2006), Terapia wad wymowy, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, s. 125.

[33] Demel G. (1996), Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 96.

[34] Tarkowski Z. (2017), Patologia mowy, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk, s. 411–412.