Najwcześniej rozwijającym się zmysłem jest zmysł dotykowy. Jest fundamentem tworzenia integracji z pozostałymi zmysłami. Odgrywa ważną rolę ze względu na rozmieszczenie receptorów. Skóra jest największym pod względem zajmowanej powierzchni receptorem naszego ciała. Odbieranie bodźców dotykowych kształtuje wyobrażenie o własnym ciele i pozycji ułożenia części ciała w stosunku do siebie. Poziom opanowania umiejętności w zakresie świadomości schematu ciała ma wpływ na praksję, czyli planowanie ruchu [2]. Dostarczanie dużej ilości doznań zmysłowych podczas wywoływania głosek kształtuje motorykę świadomą, na którą składają się umiejętności wyuczone, ruchy zamierzone oraz umiejętności intencjonalne. W obszarze omawianego układu zmysłowego rozwija się dyskryminacja dotykowa, czyli zdolność różnicowania poszczególnych cech rzeczy. Pozwala to na odnajdywanie przedmiotów bez użycia wzroku, na przykład odnalezienie klucza w torebce. Prawidłowe przetwarzanie dotykowe jest również niezbędne do habituacji bodźca przy rozszerzaniu diety.

Zmysł przedsionkowy ma wpływ na bezpieczeństwo grawitacyjne, napięcie mięśniowe, ruch i równowagę, koordynację ruchową, przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne i słuchowo-językowe [3]. Dostarcza informacji na temat położenia głowy w stosunku do ziemi, ruchu naszego ciała w przestrzeni oraz równowagi. Wrażenia są odbierane za pomocą ucha wewnętrznego [4]. To anatomiczne powiązanie wpływa na wzajemne oddziaływania stymulacji przedsionkowej i słuchowej.

Słuch odgrywa ważną rolę w programowaniu języka. Małe dziecko uczy się rozpoznawać znaczenie komunikatów werbalnych i niewerbalnych drogą słuchową przede wszystkim na podstawie doświadczania interakcji z rodziną. Jedną z ważnych umiejętności zawierających się w obrębie percepcji słuchowej jest pamięć werbalna (słowna). Pozwala ona na gromadzenie słownego zapisu treści myśli, a tym samym na przyswajanie przez dziecko umiejętności porozumiewania się.

Pamięć można podzielić na bezpośrednią oraz odroczoną. Pamięć odroczona to wiedza, obejmuje materiał, który może być odtwarzany z głębokich struktur pamięci nawet przez całe życie. Pamięć bezpośrednia dotyczy treści, które mają być odtworzone chwilę po zapamiętaniu, jest nietrwała, dla osób dorosłych jej pojemność określa się liczbą Millera 7+/-2 elementy (czyli np. od 5 do 9 wyrazów). Trudno jest jednoznacznie określić zasób pamięci słownej bezpośredniej u dzieci (…). Szacuje się, że dziecko w okresie przedszkolnym powinno odtwarzać tyle wyrazów, ile ma lat [5]. Z punktu widzenia terapeuty i nauczyciela ma to istotne znaczenie dla wyznaczania poziomu trudności formułowanych do dziecka wypowiedzi oraz nauki tekstów.

Korzystając z danych odbieranych z mięśni i stawów ciało czuje położenie, w jakim się znajduje. Nauka czucia całego ciała jest przedpolem do umiejętności zaplanowania skomplikowanych i precyzyjnych ruchów, między innymi aparatu artykulacyjnego.

Zdolność do odbierania bodźców i przetwarzania ich na wrażenia wzrokowe zwana jest percepcją wzrokową. Między innymi na drodze naśladowania zaobserwowanych ruchów aparatu artykulacyjnego dziecko uczy się mowy. Naśladuje nie tylko ruchy jamy ustnej, ale także gesty, mimikę czy postawę ciała, które składają się na komunikację niewerbalną. Wzrok jest zmysłem niezbędnym do nauki komunikacji pisanej – pisania i czytania.

Zmysł smaku dostarcza człowiekowi doznań podczas jedzenia. Skłania do aktywności motorycznych w celu obróbki pokarmu [6]. Prawidłowy rozwój czynności prymarnych narządu żucia angażuje aparat mowy do systematycznej stymulacji. Ruchy wykonywane w trakcie jedzenia odzwierciedlają układy artykulacyjne, np. zbieranie pokarmu z łyżeczki wymaga napięcia i zaokrąglenia warg podobnie, jak przy wymowie głosek dwuwargowych [p, b, m].

Zapachy powodują wzrost bądź obniżenie pobudzenia organizmu. Już od pierwszych chwil życia kojarzenie zapachu (skóry matki, mleka) pozwala na identyfikację źródła i rodzaju pożywienia. Noworodek kierując się zapachem mleka matki uruchamia odruch szukania piersi [7]. Na podstawie zapachu kojarzymy różne przedmioty, substancje, stany czy okoliczności.

Planując terapię integracji sensorycznej dziecka z opóźnionym rozwojem mowy czy zaburzeniami artykulacji należy pamiętać, że struktury mięśniowe w ciele człowieka stanowią system mięśniowo- powięziowy. Czynności ruchowe danej części ciała otwierają złożone reakcje ruchowe w ciele człowieka. Tym samym zaburzenie pracy jednego układu będzie miało wpływ na pozostałe [8].

Istnieje wiele modeli łańcuchów mięśniowo-powięziowych, które opisują zależność obszaru twarzoczaszki z dłońmi czy stopami. Jedną z nich jest koncepcja chirurga szczękowego M. Clauzade. Wyróżnił on 5 łańcuchów neuromięśniowych obrazujących związek traktu ustno-twarzowego z kończynami:

• Łańcuch językowy

Przebieg: ma początek na wysokości szyszynki, następnie przechodzi przez zatokę czaszki i ukośnie przez wypukłość potyliczną, kolejno biegnie przez błonę bębenkową do żuchwy. Zakończenie umiejscowione jest w obu kciukach i dużych palcach u stóp.

Funkcja: buduje pierwszy obwód ręka-usta, wpływa na funkcję ssania i połykania.

• Łańcuch twarzowy

Przebieg: zaczyna się na granicy móżdżku z półkulami mózgowymi. Kończy się w małych palcach obydwu dłoni oraz w piątych palcach stóp.

Funkcja: buduje mimikę i ekspresję twarzy.

• Łańcuch centralny

Przebieg: biegnie od kości klinowej i przebiega przez oponę twardą w kierunku kręgosłupa. Kończy się na poziomie palców środkowych obu dłoni oraz trzecich palców stóp.

Funkcja: wpływa na oddychanie, trawienie i mowę.

• Łańcuch szczękowy przednio-boczny

Przebieg: ma początek w okolicy szyszynki, a zakończenie jest umiejscowione w palcach serdecznych obu dłoni oraz czwartych palcach stóp. Krzyżuje się na poziomie kręgu szyjnego C7 i piersiowego Th12.

Funkcja: zamykanie ust, tworzenie dźwięków.

• Łańcuch szczękowy tylno-boczny

Przebieg: rozpoczyna się w okolicy szyszynki, a kończy się na poziomie palców wskazujących i drugich palców stóp.

Funkcja: współuczestniczy w koordynowaniu słuchu i zamykaniu ust [9].

Według A. Regner (2009) wykorzystywanie wiedzy na temat łańcuchów mięśniowych w planowaniu zarówno terapii logopedycznej, jak i integracji sensorycznej, może przynieść korzyści w postaci:

• regulacji napięcia mięśniowego całego ciała,
• korekcji w kierunku symetrycznego ustawienia głowy,
• torowania prawidłowych wzorców ruchowych w obrębie twarzoczaszki,
• kontroli żuchwy,
• rozwijania funkcji prelingwalnych: oddychanie, ssanie, gryzienie, żucie, połykanie.

Fragment ebooka pt. „Wspieranie rozwoju mowy w terapii integracji sensorycznej” autorstwa Anny Gajdy.

Autor: Anna Gajda

Przypisy:

[1] T.P. Wasilewski (2018), Integracja sensoryczna i jej znaczenie dla funkcjonowania i rozwoju mowy dziecka, [w] „Pediatria i Medycyna Rodzinna”, nr 14 (1), s. 20-32.

[2] A. Regner (2019), Wybrane techniki manualne wspomagające terapię ustno-twarzową, wyd. Continuo, Wrocław.

[3] C. Grzywniak (2016), Nieprawidłowa integracja sensoryczna jako składowa zaburzeń psychicznych występujących zarówno u dzieci, jak i u młodzieży oraz dorosłych, [w:] „Psychiatria”, t. 13, nr 3, wyd. Via Medica.

[4] C.S. Kranowitz (2011), Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk.

[5] D. Emiluta-Rozya (2013), Całościowe badanie logopedyczne z materiałem obrazkowym, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa.

[6] A. Regner (2019), Wybrane techniki manualne…

[7] Tamże.

[8] Tamże.

[9] Tamże.

Przeczytaj także:

Współpraca logopedy z terapeutą integracji sensorycznej

Rozwój mowy a zaburzenia integracji sensorycznej

Postępowanie logopedyczne w przypadku opóźnionego rozwoju mowy

Obejrzyj szkolenie:

Pacjent z zaburzeniami integracji sensorycznej w gabinecie logopedy