Onomatopeja (wyraz dźwiękonaśladowczy)  to „wyraz zawierający w swej części rdzennej imitację (…) dźwięków pozajęzykowych, np. bzz, kwa-kwa, ku-ku; kwakać, gęgać, kukułka, chlupać, zgrzytać, czy też rytmicznie powtarzających się ruchów, np. dyndać, zygzak”. Mówiąc inaczej, są to słowa oparte na wrażeniach słuchowych.

Wyrażenia dźwiękonaśladowcze w rozwoju mowy pojawiają się około pierwszego roku życia. Dziecko chętnie powtarza oraz naśladuje rodziców i otoczenie. Naśladuje odgłosy pojazdów, zwierząt, narzędzi, ruchów itp. Jest to przygotowanie i wstęp do podejmowania w przyszłości dialogu w otoczeniem.

Onomatopeje odgrywają niezwykle ważną rolę w rozwoju mowy człowieka, ponieważ:

• stanowią niezwykle ważny etap kształtowania się mowy,
• są pierwszą językową interakcją dziecka z otoczeniem,
• usprawniają aparat mowy,
• są łatwiejszą do wymówienia formą trudnych wyrazów,
• wzmacniają znaczenie wyrazów, np. brrrr, ale zimno.

Dla dzieci z opóźnionym rozwojem mowy i/lub komunikacji językowej opanowanie onomatopei i wykrzyknień jest bardzo ważne. Umiejętność ta buduje pewność skutecznej komunikacji z innymi użytkownikami mowy. Wykorzystanie onomatopei jest szczególnie ważne w terapii logopedycznej dzieci:

• dwujęzycznych,
• niedosłyszących,
• z opóźnionym rozwojem mowy,
• z niezakończonym rozwojem mowy,
• z wadami wymowy,
• z afazją,
• z alalią,
• z zaburzeniami komunikacji językowej.

U dzieci, u których z różnych względów mowa nie wykształca się w równym tempie w stosunku do rówieśników, można wykorzystać wyrażenia dźwiękonaśladowcze w terapii logopedycznej, jako etap poprzedzający naukę słów. Należy jednak przygotować materiał werbalny tak, aby budowa była jak najłatwiejsza do wymówienia dla dziecka. Należy zacząć od łatwiejszych konstrukcji z głoskami, które dziecko potrafi już wymówić, stopniowo przechodząc do trudniejszych. Terapię można rozpocząć z dzieckiem, które realizuje samogłoski ustne (a, u, i, o, e, y). W przypadku braku ww. głosek należy w pierwszej kolejności wywołać, a następnie utrwalić je w mowie dziecka. Onomatopeje są przydatne również dlatego, że w razie potrzeby, można je wymyślać, aby dostosować ich konstrukcję do możliwości dziecka.

W terapii logopedycznej, ćwiczenia powinny być prowadzone w formie zabawy, z wykorzystaniem odpowiednich rekwizytów, np. figurek, pacynek, maskotek, tekturowych makiet.

Poniższe zestawienie wyrażeń dźwiękonaśladowczych uwzględnia kolejność nabywania głosek w prawidłowo przebiegających etapach kształtowania się mowy. Prowadząc z dzieckiem terapię logopedyczną, należy zatem przestrzegać kolejności wprowadzania wyrażeń w treningu onomatopeicznym.

1. M

• MU MU (krowa)
• MI MI (śpiewaczka)
• ME ME (koza)

2. T

• TU TU (trąbka)
• TI TI (samochód)

3. P

• PA PA (gest pożegnania)
• PI PI (kurczątko)
• TUPU TUPU (odgłos chodzenia)

4. J

• MYJU MYJU (mycie rąk, twarzy, ciała)
• MOJE MOJE (głaskanie)

5. Ł

• ŁU ŁU (wiatr)
• AU (wilk)
• MIAU (kotek)

6. B

• BU BU (odkurzacz)
• BUM BUM (bębenek)
• BIM BAM (zegar)
• BE BE (baran)

7. W

• WIO WIO (wołanie na konia)

8. F

• FE (coś nie miłego)
• FI FI (gra na flecie)
• FU FU (lokomotywa)
• PIF PAF (strzelanie)
• PUF PUF (dym z lokomotywy)

9. K

• KAP KAP (kapiący kran)
• KUKU KUKU (kukułka)
• KUM KUM (żaba)
• KO KO (kura)
• KWA KWA (kaczka)
• PUK PUK (pukanie)
• TIK TAK (tykający zegar)

10. H

• HAU HAU (pies)
• HU HU (sowa)
• HOP HOP (podskoki)
• HEJ (zawołanie)
• BACH (upadek)
• AHOJ (zawołanie)

11. L

• LA LA LA (śpiew)
• LULAJ (usypianie)
• KLE KLE (bocian)
• GUL GUL (indyk)
• HALO HALO (rozmowa przez telefon)
• PLUM PLUM (kamień wpadający do wody)
• PLIM PLAM (pianino)
• KLAP KLAP (klapki)
• CHLAPU CHLAPU (ochlapywanie wodą)
• GOL (piłka wpadająca do bramki)

Bibliografia:

1. Banaszkiewicz A., Walencik-Topiłko A. (2014), Rola wyrazów dźwiękonaśladowczych w rozwoju mowy dziecka, [w:] „Forum Logopedy”, nr 3.
2. Cieszyńska J. (2004), Wyrażenia dźwiękonaśladowcze, Wydawnictwo Arson, Kraków.
3. Cieszyńska-Rożek J. (2013), Metoda Krakowska wobec zaburzeń rozwoju dzieci. Z perspektywy fenomenologii, neurobiologii i językoznawstwa, wyd. Omega Stage Systems, Kraków.
4. Michalak-Widera I. (2006), Onomatopeje – wstępnym sposobem komunikacji dzieci, [w:] „Śląskie Wiadomości Logopedyczne”, nr 11/2006, Polskie Towarzystwo Logopedyczne Oddział Śląski, Katowice.
5. Polański K. (red.) (2003), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. Ossolineum, Wrocław, s. 406.
6. Szuchnik J., Słodownik-Rycaj E. (2000), Wykorzystanie „Onomatopei” w terapii pacjentów implantowanych, [w:] „Audiofonologia”, t. XVIII, Warszawa.