Młode osoby wkraczające w etap dojrzewania muszą stawić czoła wielu wyzwaniom. Niestety nastolatki z ASD, w przeciwieństwie do swoich rówieśników, mogą znacznie słabiej radzić sobie z powrotem do równowagi po nieoczekiwanych wydarzeniach czy często niezrozumiałych dla nich sytuacjach. Dodatkowo młodzież ta, z racji swojego niepowtarzalnego zachowania, może być w tym szczególnym czasie narażona na odrzucenie, stać się obiektem drwin, doświadczać manipulacji, a nawet przemocy rówieśniczej. Okres nauki szkolnej jest czasem zdobywania wiedzy, socjalizacji oraz kształtowania samooceny i przekonań na swój temat. Ważna zatem jest, aby zapewnić nastolatkom ze spektrum autyzmu optymalne warunki rozwoju. Niedostosowanie otoczenia szkolnego i sposobów przekazywania wiedzy do funkcjonowania poznawczego i sensorycznego uczniów z diagnozą autyzmu ma często negatywny wpływ na ich doświadczenia szkolne, zwłaszcza w placówkach ogólnodostępnych.

Jedną z cech zaburzeń ze spektrum autyzmu są trudności w zakresie interakcji społecznych, uwzględniające deficyty w komunikacji, odwzajemnianiu emocjonalnym oraz umiejętnościach społecznych. Z powodu tych trudności osoby z ASD często nie potrafią odpowiednio zrozumieć i wykorzystać wskazówek społecznych. Mogą na przykład mieć problem ze zrozumieniem i stosowaniem reguł w grach, nie potrafić uczestniczyć w rozmowach towarzyskich typu „small talk” czy też mieć trudności w rozumieniu żartów, sarkazmu, przenośni. Sprawia to, że młodzi ludzie mogą być mylnie postrzegani jako osoby wycofane, nieuprzejme lub nawet złośliwe. U nastolatków z ASD zdarzają się również problemy w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji społecznych oraz funkcjonowaniu w grupie rówieśników, mogące prowadzić do wysokiego poczucia osamotnienia. Warto pamiętać, że chociaż młody człowiek z autyzmem może sprawiać wrażenie dobrze funkcjonującego w samotności, nie oznacza to braku potrzeby nawiązywania interakcji społecznych.

Autystyczne spektrum zaburzeń obejmuje bardzo różnorodną grupę osób, których zaburzenia w to spektrum się wpisujące przejawiają się w zróżnicowany sposób. Trudności w funkcjonowaniu tych osób przejawiają się z różnym nasileniem, ale przeważnie dotyczą trzech obszarów:

• interakcji społecznych,
• umiejętności komunikacyjno-językowych,
• obszarów dotyczących zachowania i działania wyobraźni.

Różnorodne nasilenie trudności oraz inny poziom funkcjonowania społecznego, poznawczego i emocjonalnego nastolatków z ASD będzie oznaczał ich inne, indywidualne potrzeby oraz warunkował potrzebne wsparcie. Należy jednak pamiętać o podstawowych zasadach, które mogą okazać się istotne dla nastolatków w tym trudnym okresie:

• przede wszystkim należy zapewnić dziecku pomoc i wsparcie psychologiczne. Jest to priorytet, gdyż dzięki odpowiedniej specjalistycznej terapii i świadomości rodziców (wynikającej ze współpracy ze specjalistą) nastolatek z autyzmem ma szansę na rozwój w sprzyjających warunkach;
• dzieciom i młodzieży należy zapewnić przewidywalne i zawsze bezpieczne otoczenie. W miarę możliwości należy unikać wprowadzania nagłych zmian i niespodzianek;
• warto zadbać o podstawy, czyli regularny rytm dnia, pory posiłków, odpowiednią długość snu;
• warto zadbać o dostęp do zajęć sportowych bez dodatkowego współzawodnictwa;
• w przypadku starszych nastolatków nieodzowne jest prowadzenie wsparcia w zaplanowaniu dalszych kroków w dorosłość, w tym odpowiedniego kształcenia umożliwiającego zdobycie umiejętności zawodowych oraz trening samodzielności we wszystkich dziedzinach życia;
• konieczne jest zapewnienie możliwości korzystania z różnorodnych form życia społecznego;
• w obszarze edukacji nastolatek może potrzebować spersonalizowanego planu nauczania, który uwzględni jego indywidualne potrzeby i styl uczenia się;
• u wielu nastolatków z autyzmem można zaobserwować wyjątkowe zdolności, na przykład muzyczne, artystyczne czy lingwistyczne. Dobrze, jeśli otoczenie zauważa i rozwija te talenty, gdyż wpływa to pozytywnie na samoocenę młodego człowieka;
• niezwykle ważne jest prowadzenie otwartych rozmów z nastolatkami o dojrzewaniu i płciowości. Edukacja na temat zdrowiej komunikacji, rozumienia granic innych osób oraz przestrzegania własnych jest kluczowa, aby zapewnić bezpieczeństwo w relacjach interpersonalnych. Taka edukacja pomaga również uniknąć sytuacji, w których młode osoby stają się ofiarami nadużyć;
• poza wsparciem samego nastolatka niezmiernie istotne jest edukowanie i uświadamianie otoczenia, w jaki sposób może ono aktywnie wspierać i łatwiej zrozumieć młodzież z autyzmem w okresie dojrzewania.

Nastolatki ze spektrum autyzmu mogą doświadczać różnorodnych zmian nastroju wywołanych zarówno czynnikami wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi. Mogą one obejmować uczucia lęku, frustracji, niepokoju czy przytłoczenia. Te intensywne emocje są trudniejsze do zrozumienia i kontrolowania u osób z ASD. Istnieją pomocne strategie terapeutyczne, np.

• kształtowanie świadomości emocjonalnej nastolatka,

• stosowanie technik relaksacyjnych,

• ustalenie stałego planu dnia codziennego

• stosowanie komunikacji alternatywnej w przypadku utrudnionej możliwości komunikacji werbalnej.

Warto pamiętać, że przez specyfikę funkcjonowania osoby ze spektrum autyzmu są poważnie zagrożone występowaniem zaburzeń emocjonalnych i psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, lęk.

Bibliografia:

Lindyberg I., Woynarowska A., Wsparcie dorosłości osób z Autystycznego Spektrum Zaburzeń w Polsce. Rozwiązania systemowe, możliwości i ograniczenia, [w:] „Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej”, nr 26/2016, s. 80–95.

Siedler A., Waligórska A., Poczucie samotności u nastolatków z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, [w:] „Psychologia Wychowawcza”, nr 17/2020, s. 41–50.