W literaturze naukowej odnajdujemy szereg publikacji [2] poświęconych charakterystyce głosek języka polskiego. Poniżej zostały przedstawione stanowiska językoznawców i logopedów dotyczące cech głosek [ź] i [ʒ́], którym poświęcony jest niniejszy artykuł. 

W świetle rozważań M. Wiśniewskiego, spółgłoski [ź] i  [ʒ́]charakteryzują następujące cechy:

• dźwięczność –w trakcie wymowy głosek [ź] i [ʒ́] więzadła głosowe znajdujące się wewnątrz krtani zsuwają się, tworząc zaporę, a następnie zamykają dostęp powietrza wydostającego się z płuc. Fałdy głosowe wprawione są wówczas w ruch drgający. Głoski [ź] i [ʒ́] nie występują w wygłosie absolutnym. W tej pozycji wymienione głoski ulegają ubezdźwięcznieniu;

• ustność – w trakcie realizacji głosek [ź] i [ʒ́] podniebienie miękkie przylega do ściany jamy gardłowej. W procesie artykulacji dostęp do jamy nosowej zostaje zamknięty,
  a strumień powietrza wydostający się z płuc przepływa tylko przez jamę ustną;

• środkowojęzykowość – podstawowe miejsce artykulacji głosek. Głoska [ź] artykułowana jest poprzez zbliżenie środkowej części języka do podniebienia twardego. W przypadku głoski [ʒ́] w pierwszej fazie artykulacji następuje zetknięcie środkowej części języka do podniebienia twardego. W literaturze głoski te noszą nazwę ‘prepalatalnych’ (z uwypukleniem w kierunku przedniej części podniebienia);

• miękkość – podczas wymawiania głoski [ź] środek języka tworzy wraz z podniebieniem jedyną szczelinę, przez którą przeciska się powietrze wydostające się z płuc [3]. Zaś przy artykulacji głoski [ʒ́] środkowa część języka unosi się w kierunku podniebienia twardego, tworząc w pierwszej kolejności zaporę w postaci zwarcia (całkowite zbliżenie narządów mowy), a następnie zaporę w postaci szczeliny (wyraźne, lecz niecałkowite zbliżenie dwóch artykulatorów) [4]. Głoski [ź] i [ʒ́], jako głoski prepalatalne, nigdy nie pojawiają się przed samogłoską [y].

Powyżej omawiane głoski posiadają odrębne cechy artykulacyjne:

• szczelinowość –  jest cechą głoski [ź]. Głoska [ź] powstaje na skutek niecałkowitego zbliżenia dwóch narządów mowy. Podczas jej wymawiania tworzy się charakterystyczny szmer. Jest on efektem tarcia, jakie wywołuje strumień powietrza przedostający się przez szczelinę.

• zwarto-szczelinowość – jest cechą głoski [ʒ́]. Podczas pierwszej fazy artykulacji dochodzi do zwarcia, czyli blokady przepływu powietrza przez jamę ustną. Następnie tworzy się wąska szczelina, wytwarzająca charakterystyczny przy artykulacji głoski [ʒ́] szum/tarcie [5].

Jagoda Cieszyńska również proponuje klasyfikację spółgłosek języka polskiego, z której zostały wyłonione cechy głosek [ź] i [ʒ́]:

• Podział ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy: Głoska [ź] jest szczelinowa, trwała, można ją przedłużać. Prąd powietrza przechodzi przez szczelinę tworzoną przez zbliżone do siebie narządy mowy;Głoska [ʒ́] jest zwarto-szczelinowa, chwilowa. Przy wymowie zachodzi dwufazowa artykulacja. W fazie pierwszej następuje zwarcie narządów mowy zakończone słabo zaznaczonym wybuchem. Druga faza charakteryzuje się przechodzeniem powietrza przez szczelinę, która tworzy się w tym samym miejscu co zwarcie.
• Podział ze względu na główne miejsce artykulacji: Głoski [ź] i [ʒ́] przynależą do grupy głosek środkowojęzykowych, twardopodniebiennych, zwanych inaczej palatalnymi. J. Cieszyńska w publikacji „Metody wywoływania głosek”, odmiennie niż M. Wiśniewski w publikacji „Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego”, opisuje miejsce artykulacji głosek [ź] i [ʒ́]. Autorka uważa, że głoski te powstają na skutek zetknięcia tylnej i środkowej części grzbietu języka z częścią środkową podniebienia twardego.
• Podział ze względu na udział wiązadeł głosowych: Głoski [ź] i [ʒ́] są dźwięczne. Oznacza to, iż przy ich wymawianiu więzadła głosowe zsuwają się i wibrują.
• Podział spółgłosek ze względu na położenie środkowej części języka w płaszczyźnie pionowej: Omawiane głoski realizowane są jako spółgłoski miękkie. Podczas artykulacji następuje wybrzuszenie środkowej części języka, które jednocześnie unosi się ku środkowej części podniebienia twardego.
• Podział spółgłosek ze względu na położenie podniebienia miękkiego: Głoski [ź] i [ʒ́] artykułowane są ustnie. Tylna część podniebienia miękkiego przylega do tylnej ściany jamy gardła [6].

(…)

Prawidłowa artykulacja głosek tzw. szeregu ciszącego polega na zbliżeniu przedniej części grzbietu języka do przedniej części podniebienia twardego [7]. Koniuszek języka skierowany jest ku dołowi jamy ustnej lub zbliża się do przedniej części podniebienia twardego [8]. W czasie artykulacji głoski [ś] i [ź] narządy tworzą długą szczelinę, nieco węższą niż przy głoskach [š] i [ž], zaś szerszą niż przy głoskach [s] i [z]. Podczas wymowy głoski [ź] usta lekko wysuwają się do przodu, mięśnie języka są napięte, zęby zbliżają się do siebie. W opinii M.      Dłuskiej szczelina powstająca przy artykulacji głosek [ś] i [ź] „zaczyna się tuż za zębami w najprzedniejszej części dziąseł, a ciągnie się stamtąd ku tyłowi przez całe podniebienie twarde (palatum)” [9]. Przednia część języka uniesiona ku górze odpowiada za artykułowanie tuż za zębami, stąd nazwa głosek „zazębowe”. Środkowa część języka artykułuje zaś z palatum, dlatego głoski [ś] i [ź], należą do grupy palatalnych [10]. Inaczej szczelinę opisuje L. Dukiewicz. Autorka uważa, iż szczelina powstaje między przednio-środkową częścią grzbietu języka a przednią częścią podniebienia twardego. Wówczas masa języka przesunięta jest do przodu i w górę ku podniebieniu twardemu [11].

W rozważaniach I. Michalak-Widery głoska [ź] wybrzmiewa prawidłowo i pojawia się zazwyczaj samoistnie, gdy w terapii logopedycznej uzyskujemy prawidłową fonację głoski [ś]. Wynika to z identycznego układu narządów mowy podczas artykulacji obydwu głosek [12].

Głoska [ʒ́] różni się od głoski [ć] dźwięcznością, pozostałe cechy artykulacyjne obu głosek są takie same. Prawidłowa artykulacja głoski [ʒ́] zazwyczaj pojawia się spontaniczne po przyswojeniu przez dziecko głoski [ć] [13]. Podczas wymawiania głoski [ʒ́] wargi odsuwają się od zębów, minimalnie wysuwają się do przodu, a kąciki ust zostają zaciśnięte. Podniebienie miękkie zamyka przejście do jamy nosowej, a więzadła głosowe wprawione są w drgania i wytwarzają ton krtaniowy [14]. Podczas wymowy głoski [ʒ́] dochodzi do krótkiego zwarcia języka z podniebieniem twardym. W przebiegu artykulacji głosek [ć] i [ʒ́] najbardziej istotne jest wykonanie ruchu ślizgowego po miejscu wcześniejszego zwarcia. Miejsce artykulacji zaczyna się na wałku dziąsłowym, w okolicy zazębowej bądź przedniej części prepalatum. Ruch ślizgowy zakończony jest przejściem przez narządy artykulacyjne do takiej samej pozycji, jak przy głoskach [ś] i [ź] [15].

(…)

W procesie prawidłowej wymowy głosek bardzo ważną rolę odgrywa sprawność funkcjonowania narządów artykulacyjnych: żuchwy, języka, warg, podniebienia miękkiego. Ich ruchy powinny być celowe i dokładne. Celem ćwiczeń narządów mowy jest wypracowanie maksymalnej precyzji działania. Poniżej zaprezentowane zostały przykładowe ćwiczenia, wspomagające wywołanie głosek [ź] i [ʒ́].

Przykładowe ćwiczenia przygotowujące narządy mowy do poprawnej wymowy głosek [ź] i [ʒ́]:

Ćwiczenia języka:

• zabawa koci grzbiet – polega na opieraniu czubka języka o wewnętrzną stronę dolnych zębów. W następnej kolejności ćwiczący próbuje unieść środek języka do podniebienia,
• oblizywanie językiem wewnętrznej strony dolnych zębów oraz dziąseł,
• skaczący język – przy otwartych ustach naprzemienne dotykanie czubkiem języka górnych i dolnych siekaczy po wewnętrznej stronie,
• zlizywanie miodu z dolnego wałka dziąsłowego, znajdującego się tuż za dolnymi zębami,
• mocne ssanie cukierka środkiem języka.

Ćwiczenia warg:

• lekki uśmiech, powrót warg do pozycji naturalnej,
• naprzemienne „ryjki” i „uśmiechy”, wymawianie u-i-u-i-u-i,
• wysyłanie całusów – ściąganie ust i wysuwanie do przodu,
• smucenie się – wyginanie ust w podkówki,
• naśladowanie karetki, wymawianie na przemian e-o-e-o-e-o,
• parskanie, czyli wypuszczanie powietrza przez wysunięte do przodu, luźno ułożone wargi,
• zwijanie warg do wewnątrz.

Ćwiczenia oddechowe:

• rozdmuchiwanie ziarenek piasku/ryżu za pomocą słomki,
• puszczanie baniek mydlanych,
• rozdmuchiwanie wacików/kuleczek z bibuły.

Ćwiczenia oddechowo-fonacyjne:

• naśladowanie odgłosu rżenia konia, na przemian cicho i głośno – iihhiihhiihhii. Stopniowe zaciskanie zębów i mówienie szeptem: hhiii, hhiii,
• wymawianie raz szeptem, raz głośno: iii, jjj, hi – szerokie rozciąganie kącików warg [16].

Przypisy:

[1] Czaplewska E. (2012), Diagnoza zaburzeń rozwoju artykulacji, [w:] Diagnoza logopedyczna. Podręcznik akademicki, Czaplewska E., Milewski S. (red.), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot, s. 92.

[2] Ostaszewska D., Tambor J. (2009), Fonetyka współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa; Wiśniewski M. (2001), Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń; Cieszyńska J. (2012), Metody wywoływania głosek, Wydawnictwo Centrum Metody Krakowskiej, Kraków; Wierzchowska B. (1980), Fonetyka i fonologia języka polskiego, Narodowy Zakład im. Ossolińskich, Wrocław.

[3] Wiśniewski M. (2000), Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, wydawnictwo Mikołaja Kopernika w Toruniu, s. 44.

[4] Tamże, s. 53

[5] Tamże, s. 49, 53.

[6] Cieszyńska J. (2012), Metody wywoływania głosek, Wydawnictwo Metody Krakowskiej, Kraków, s. 23-25.

[7] Sołtys-Chmielowicz A. (2008), Zaburzenia artykulacji: teoria i praktyka, Wydawnictwo Impuls, Kraków, s. 109.

[8] Milewski S. (2018), Biomedyczne podstawy logopedii, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk, s. 145.

[9] Dłuska M. (1986), Fonetyka polska. Artykulacja głosek polskich, Polskie Wydawnictwo, Naukowe, Warszawa – Kraków, s.87

[10] Jeżewska-Krasnodębska E. (2017), Zaburzenia artykulacji spółgłosek u dzieci rozpoczynających naukę szkolną, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s. 33.

[11] Dukiewicz L. (1995), Fonetyka [w:] Wróbel H. (red.) Gramatyka współczesna języka polskiego. Fonetyka i fonologia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 43.

[12] Michalak-Widera I. (2007), Miłe uszom dźwięki. Usprawnianie narządów mowy i ćwiczenia prawidłowego wymawiania głosek, Katowice, Wydawca Unikat 2, s. 34.

[13] Sołtys-Chmielowicz A. (2008), Zaburzenia artykulacji: teoria i praktyka, Wydawnictwo Impuls, Kraków, s. 111.

[14] Styczek I. (1979), Logopedia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 485.

[15] Jeżewska-Krasnodębska E. (2017), Zaburzenia artykulacji spółgłosek u dzieci rozpoczynających naukę szkolną, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s. 34.

[16] Michalak-Widera I. (2007), Miłe uszom dźwięki. Usprawnianie narządów mowy i ćwiczenia prawidłowego wymawiania głosek, Wydawca Unikat 2, Katowice, s. 31.