Przyczyn ograniczonej sprawności narządu wzroku jest wiele. Część z nich powoduje ubytek widzenia o różnym stopniu nasilenia, inne zaś przyczyniają się do całkowitej utraty wzroku. Należy jednak mieć na uwadze, że widzenie to złożona funkcja poznawcza. O poziomie sprawności i możliwościach wykorzystania jej przez daną osobę decyduje nie tylko sprawne oko, ale i nerwy wzrokowe, kora wzrokowa i inne struktury centralnego układu nerwowego. Główne przyczyny ubytku sprawności narządu wzroku to:

• zatrucia, zakażenia, niedożywienie w okresie życia płodowego np. blizny na siatkówce spowodowane toksoplazmozą;
• zespoły genetyczne, np. zespół CHARGE, zespół Ushera;
• wady genetyczne odziedziczone, np. Barwnikowe Zwyrodnienie Siatkówki;
• wcześniactwo – retinopatia wcześniaków;
• okołoporodowe – uszkodzenia widzenia w MPD;
• związane z wiekiem np. AMD (zwyrodnienie plamki żółtej związane z wiekiem);
• powikłania chorobowe, np. retinopatia cukrzycowa, zaburzenia widzenia spowodowane udarem mózgu, SM;
• uszkodzenia mechaniczne, np. utrata gałek ocznych, odwarstwienie siatkówki.

Zgodnie z klasyfikacją WHO za osoby niewidome uznawane są osoby posiadające ostrość wzroku w lepszym oku po zastosowaniu korekcji okularowej mniejszą niż 5% prawidłowej ostrości (V=0,05) albo osoby, których pole widzenia jest mniejsze niż 20 stopni. Nie oznacza to jednak, że wszystkie te osoby niczego nie widzą i nie mają nawet poczucia światła. Osób bez poczucia światła w populacji osób z niepełnosprawnością wzroku jest mniej niż 5%, a wśród nich tylko nieliczni nie widzą od urodzenia. Dla logopedy wyznacznikiem braku wzroku będzie niemożność wykorzystania go do rozpoznawania jakichkolwiek obrazków czy liter, niezależnie od ich wielkości i zastosowanego kontrastu barwnego.

Z takimi osobami praca terapeutyczna prowadzona jest wyłącznie w oparciu o materiał:

• słowny,
• słuchowy,
• dotykowy,
• wyobrażeniowy,
• węchowy i smakowy.

Warto pamiętać, że stosowanie wyłącznie materiału słownego bardzo zniechęca pacjentów do pracy. W szczególności w pracy z dziećmi należy dbać o to, by pomoce dydaktyczne słowne stanowiły nie więcej niż 50% materiału terapeutycznego.

Za osoby słabowidzące uznawane są te, których ostrość wzroku jest mniejsza niż 50% w lepszym oku po korekcji okularowej. Osoby z taką ostrością wzroku nie mogą prowadzić pojazdów mechanicznych, jednak w życiu codziennym funkcjonują bez większych trudności. 

W gabinecie logopedycznym mogą potrzebować:

• nieco większej czcionki tj. 12-14 pkt;
• materiału ksero bez zaszarzeń;
• możliwości doświetlenia lub zmniejszenia natężenia światła;

mogą mieć trudności z tzw. olśnieniem, czyli blaskach tworzących się na płaskich lakierowanych, błyszczących powierzchniach np. lustra.

Są to wszystkie osoby, których ostrość wzroku po korekcji okularowej w lepszym oku wynosi 30% i mniej lub są jednooczne, lub mają zwężone pole widzenia do 30 stopni. Możliwości wzrokowe tych osób rozkładają się na rozległym kontinuum – od sprawnego funkcjonowania wzrokowego po posiadanie statutu osób prawnie niewidomych (tj. ostrość mniejsza niż 5%). W grupie tej mogą znaleźć się osoby z identyczną ostrością wzroku, ale funkcjonujące wzrokowo na skrajnie różnym poziomie.

Warto wiedzieć o grupie pacjentów zmagających się z CVI, tzn. korowymi zaburzeniami widzenia. Ich ostrość wzroku zupełnie nie pokrywa się z tym, co są w stanie świadomie zobaczyć.

W gabinecie logopedycznym osoby z niepełnosprawnością wzroku mogą potrzebować:

• wsparcia takiego, jakiego potrzebują wszystkie osoby słabowidzące;
• indywidualnie dobranego rozmiaru czcionki od 16 pkt. aż do 72 pkt.;
• zastosowania czcionki bezszeryfowej, np. Arial, Calibri;
• obrazków dużego rozmiaru, z dobrze wyznaczonymi konturami, o wysokim nasyceniu barw;
• wysokiego kontrastu barwnego, np. bardzo ciemne tło i bardzo jasne litery;
• regulacji oświetlenia i zaciemnienia;

materiału terapeutycznego oddziałującego wielozmysłowo – wzrokowo-słuchowo-dotykowo.

Wada wzroku to nieprawidłowość w budowie oka powodująca krótkowzroczność, dalekowzroczność lub astygmatyzm. Możliwe jest jej zupełne zniwelowanie za pomocą dobrze dobranych okularów przez optometrystę. Dysfunkcja wzroku czy też jego niepełnosprawność to stan cięższy i mimo zastosowania korekcji okularowej nie jest możliwe zupełne wyeliminowanie trudności wzrokowych. Mogą one zostać jedynie zmniejszone, a w przypadku niektórych schorzeń okulary są zupełnie nieprzydatne.

Warto wiedzieć, że 75–80% dzieci z niepełnosprawnością wzroku posiada dodatkowe niepełnosprawności. W związku z tym, logopeda powinien mieć wiedzę w zakresie prowadzenia terapii pod kątem wszystkich dysfunkcji prezentowanych przez dziecko. Większość dzieci z wrodzoną niepełnosprawnością wzroku prezentuje typowe wady wymowy. Konieczne jest jednak wspieranie jakościowej strony rozwoju mowy dziecka z niepełnosprawnością wzroku szczególnie w pierwszych latach jego życia.

Najczęstszymi zaburzeniami widzenia u seniorów są AMD, jaskra, zaćma i retinopatia cukrzycowa. Niestety, w przebiegu udarów mózgu, poza ograniczeniami sprawności ruchowej, afazją i zaburzeniami funkcji poznawczych, często dochodzi do zaburzenia funkcji wzrokowych. Problem jest poważny, gdyż dotyczy aż 70% wszystkich osób po przebytym udarze mózgu. W związku z tym logopeda pracujący z pacjentami po udarach czy też z zaburzeniami otępiennymi, powinien zachować czujność. Brak dostosowania wielkości i kroju materiału terapeutycznego do tego typu pacjentów może w znaczący, niekorzystny sposób wpływać na dokonywaną diagnozę i uzyskiwany postęp terapii. 

Bibliografia:

Adamowicz-Hummel A. (2013), Materiały z zajęć – Rehabilitacja Wzroku, Wydawnictwo APS, Warszawa.

Andersen E.S., Dunlea A., Kekelis L. (1984), Blind children's language: Resolving some differences, [w:] “Journal of Child Language” 11, s. 645–664.

Edbom-Kolarz A., Marcinkowski J.T. (2013), Fiksacja paracentralna (pozaplamkowa) i jej znaczenie dla rehabilitacji osób starszych ze zwyrodnieniem plamki żółtej związanym z wiekiem (AMD), [w:] „Problemy Higieny i Epidemiologii” nr 94(3), s. 419–427.

Gładyszewska-Cyluiko J. (2014), Na pograniczu widzenia. Osoby słabowidzące we współczesnym świecie, [w:] B. Cytowska, K. Dziubacka (red.), Człowiek na pograniczach. Interdyscyplinarne aspekty społeczno-kulturowego funkcjonowania Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław, s. 161–178.

Kokot M. (2020), Zaburzenia widzenia u osób po udarze mózgu, a możliwości adaptacji materiałów drukowanych dla osób z afazją, [w:] E. Zając, M. Szurek (red.), Interdyscyplinarne aspekty diagnozy i terapii logopedycznej, Wyd. UŁ, Łódź.

Kokot M. (2021), Materiały z zajęć – Rozwój i zaburzenia mowy osób z uszkodzeniami narządu wzroku, Instytut Logopedii, Uniwersytet Gdański, Gdańsk.

Kończyk D. (red.) (2008), Zasady adaptacji materiałów dydaktycznych do potrzeb osób słabowidzących, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Kuczyńska-Kwapisz J. (2017), Specjalne potrzeby edukacyjne dzieci z niepełnosprawnością wzroku, [w:] „Pedagogika Specjalna” nr 4 (290), s. 285–291.

Kuczyńska-Kwapisz J., Śmiechowska-Petrovskij E. (2017), Orientacja przestrzenna i poruszanie się osób z niepełnosprawnością narządu wzroku, Wydawnictwo Naukowe UKSW, Warszawa.

Warren D.E. (2009), Blindness and children An individual differences approach, Cambridge University Press.