Rozwój dialogu w okresie dzieciństwa postępuje:

• w kierunku kontaktów podobnych do konwersacji (mowa matki do dziecka w pierwszych miesiącach życia niemowlaka)
• poprzez protodialog (drugi rok życia),
• aż po dialog zbliżony do rozmówców dorosłych.

W rozmowie dialogowej z przedszkolakiem to dorosły musi dostosować się do dziecka. Dopiero po piątym roku życia dziecko samo zacznie wykazywać próby dostosowania formy swojej wypowiedzi do odbiorcy (osoby dorosłej, obcego lub znajomego, innego dziecka) [1].

Początkowo w dialogu występują jedynie pytania i odpowiedzi. Po trzecim roku życia stopniowo dialog uzupełniają takie formy wypowiedzi jak polecenia, potwierdzenia, komentarze, powtórzenia [2]. Inicjowanie tych aktywności oraz pokazywanie ich poprawnej formy to ważna stymulacja rozwoju sprawności językowej. Wartościowe będą zatem zabawy i zadania w odniesieniu do konkretnego materiału tekstowego (np. pytania sprawdzające rozumienie ze słuchu, zagadki, polecenia związane z zaprezentowanym uprzednio tekstem).

Mowa dzieci przedszkolnych z różnych grup wiekowych różni się znacząco pod względem jakości artykulacji. Niepoprawność artykulacyjna małych dzieci spowodowana jest między innymi niższą sprawnością aparatu artykulacyjnego, nie w pełni rozwiniętym słuchem mownym i słabszą pamięcią słuchową [3]. Dlatego ważne i potrzebne w tym wieku są wszelkie zabawy oparte na różnicowaniu słuchowym głosek oraz stymulujące pamięć werbalną (np. układanie obrazków w określonej wcześniej werbalnie kolejności).

Etap rozwoju mowy dzieci w wieku 3 – 5 lat L. Kaczmarek określił jako swoistą mowę dziecięcą [4]. W tym okresie występuje gwałtowny rozwój sprawności językowych. Wypowiedzenia dwuklasowe (np. „Mama weź”, „Tata hop”) są typowe dla okresu od drugiego do trzeciego roku życia. Przedszkolak stopniowo poszerza swoje zdania o kolejne elementy. Początkowo wypowiada zlepki wyrazowe lub równoważniki zdań. Stopniowo zdania stają się bardziej rozbudowane i skomplikowane pod względem gramatycznym i słownikowym. Zrozumiałość wypowiedzeń dziecka znacznie się poprawia pomimo popełniania przez nie błędów. Rozwój rozumienia i mowy biernej przebiega szybciej, niż rozwój mowy czynnej. Z wiekiem dzieci stopniowo zaczynają formułować zdania rozwinięte. Pomiędzy czwartym a piątym rokiem życia wzmaga się zainteresowanie dziecka otaczającym je światem. To czas, w którym zadaje ono bardzo dużo pytań. Logopeda może wykorzystać tę naturalną ciekawość przedszkolaków i zaangażować dzieci do zabaw edukacyjnych, dzięki którym maluchy poznają nowe słowa oraz poszerzą swoją wiedzę o świecie (np. zajęcia tematyczne „Odgłosy w lesie”, „Ciekawe zawody”).

W języku dzieci przedszkolnych mogą pojawiać się neologizmy (np. „wiertło” – „krętownica”) oraz kontaminacje (np. „posmarować serkiem” – „poserować”).

Przedszkolaki są na poziomie rozwoju świadomości fonologicznej określanym jako epifonologiczny. Posługują się językiem bez świadomości reguł jego użycia. Językiem operują na płaszczyźnie funkcjonalnej. Dzieci doskonalą swoje umiejętności w zakresie słuchowego różnicowania poszczególnych dźwięków mowy, analizy i syntezy sylabowej, stosowania odpowiedniego akcentu i rytmu wypowiedzi oraz określania rymów [5]. Sprawne korzystanie z wyżej wymienionych umiejętności jest warunkiem do osiągnięcia metafonologicznego poziomu językowego, a tym samym do zdobycia umiejętności czytania i pisania.

Najwcześniej pojawiającą się  umiejętnością fonologiczną jest świadomość sylabowa. Sylaba jest stosunkowo łatwa do wyodrębnienia ze względu na cechy akustyczne i strukturę rytmiczną wypowiedzi [6]. Wyniki badań Grażyny Krasowicz-Kupis dowodzą, że analiza sylabowa słów jest w pełni opanowana przez większość dzieci sześcioletnich [7]. Przedszkolaki chętnie śpiewają piosenki „jak robot” (sylabizując), wyklaskują sylaby, bawią się skacząc w trakcie mówienia (jeden podskok – jedna sylaba). Nieco trudniejszą umiejętnością językową, którą przyswajają dzieci w wieku przedszkolnym, jest identyfikacja elementów fonologicznych o charakterze śródsylabowym – rymów (końcówki) i aliteracji (cząstki nagłosowe). Dzieci uczą się rymowania poprzez piosenki, wyliczanki i wierszyki. Chętnie same tworzą je w zabawie. Najtrudniejszą operacją na cząstkach składowych wyrazów dla dzieci przedszkolnych jest analiza i synteza fonemowa. To bowiem wymaga od dziecka posiadania umiejętności metajęzykowych [8]. Aby pomóc przedszkolakowi osiągnąć tę sprawność, warto ćwiczyć różnicowanie słuchowe głosek. Prostymi ćwiczeniami doskonalącymi słuch fonemowy mogą być zabawy w określanie źródła dźwięku (np. wiatr sz – woda ś – wąż s), segregowanie przedmiotów do pudełek ze względu na głoskę obecną w nagłosie lub wyszukiwanie (np. wśród obrazków rozłożonych na dywanie) tych, które zaczynają się na określony dźwięk mowy.

Przypisy:

[1] Andrzejewska J. (red.) (2009), Rola nauczyciela w rozwoju i kształceniu kompetencji komunikacyjnych dzieci, [w:] Wspieranie rozwoju kompetencji komunikacyjnych dzieci, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 27.

[2] Kielar-Turska M. (1989), Sprawność językowa dzieci wiejskich u progu szkoły, [w:] „Wychowanie w przedszkolu”, nr. 1, s. 182.

[3] Michalak-Widera I., Wesierska K. (2012),  Test do badań przesiewowych mowy dla dzieci w wieku przedszkolnym, Wydawnictwo Naukowe Unikat 2, Katowice, s. 35.

[4] Kaczmarek L. (1966), Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin, s. 172.

[5] Zbróg Z. (2010), Świadomość fonologiczna dzieci w wieku przedszkolnym a metody wczesnej nauki czytania, [w:] E. Grodzka-Mazur, U. Szuścik, M. Zalewska-Bujak (red.), Edukacja małego dziecka. Wychowanie i kształcenie w praktyce, t. 2, Wyd. Impuls, Kraków, s. 40.

[6] Tamże, s. 40–41.

[7] Krasowicz-Kupis G. (1999), Rozwój metajęzykowy a osiągnięcia w czytaniu dzieci 6–9-letnich, Wydawnictwo UMCS, Lublin.

[8] Zbróg Z. (2010), Świadomość fonologiczna dzieci…, s. 42.