Philip George Zimbardo wyróżnił trzy etapy odbioru zmysłowego:

1. Odbiór wrażeń – polega na zmianie energii (np. fal świetlnych) na aktywność nerwową. Receptorami bodźców ze świata zewnętrznego są eksteroreceptory, a ze świata wewnętrznego (m.in. z narządów i części ciała) – interoreceptory.

2. Percepcja – spostrzeganie, wewnętrzna interpretacja obiektu, np. próba określenia koloru, wielkości, przynależności dźwięku do postaci/zwierzęcia/przedmiotu.

3. Identyfikacja i rozpoznanie – przypisanie znaczeń swoim spostrzeżeniom, np. rozpoznanie i nazwanie owocu jabłkiem na podstawie wyglądu, smaku, zapachu, konsystencji, temperatury i innych danych pozyskanych w wyniku percepcji [3].

Wrażenia proprioceptywne informują człowieka o jego ruchach i pozycji ciała. Zmysł propriocepcji pozwala ocenić:

• gdzie znajduje się ciało w przestrzeni,
• w jakim ułożeniu względem siebie znajdują się części ciała,
• w jakim stopniu i jak szybko rozciągają się mięśnie,
• jak szybko ciało przemieszcza się w przestrzeni,
• jakie jest wyczucie czasu,
• z jaką siłą pracują mięśnie [4].

W przypadku nadreaktywności proprioceptywnej dziecko może unikać rozciągania i kurczenia mięśni, nie mieć pełnej świadomości układu własnego ciała, być sztywne, napięte. Jego ruchy mogą być nieskoordynowane. Z tej przyczyny może stronić od źródeł intensywnych wrażeń sensorycznych, np. gier zespołowych, placów zabaw, przytulania. Z powodu nadreaktywności dziecko może unikać wybranych pokarmów. Niektóre ich faktury wymagają skoordynowanego, silnego żucia, a przy nadreaktywności proprioceptywnej mięśnie jamy ustnej nie otrzymują niezbędnych informacji sensorycznych, pozwalających na wykonanie i skoordynowanie tej czynności.

Przy podreaktywności proprioceptywnej obserwuje się u dziecka słaby wewnętrzny popęd do ruchu, problemy posturalne i dyspraksję. Widać potrzebę stabilizowania się, np. podczas pisania dociskanie łokci do żeber i tym samym pozyskiwanie dodatkowych wrażeń sensorycznych oraz rekompensowanie sobie braku stabilizacji posturalnej. Osobie z podreaktywnością proprioceptywną nie przeszkadza długie przebywanie w jednej pozycji. Nie jest ona skora do wysiłku fizycznego. Po wykonaniu ciężkiej pracy może stać się bardziej ożywiona i zorganizowana dzięki otrzymaniu potrzebnych licznych proprioceptywnych informacji zwrotnych.

Dziecko poszukujące wrażeń proprioceptywnych „chętnie” wpada na ludzi i przedmioty, pragnie aktywności, rzuca się na brzuch na podłogę, turla się, ociera o ściany, lubi być ściskane lub przygniatane. Poszukuje biernych informacji wejściowych. Może w tym celu także gryźć – przedmioty (np. smoczek), inne dzieci (co może być mylnie odczytane jako agresja) i swoje części ciała (np. silnie zasysać kciuk, gryźć pięść) [5].

Logopedzi nierzadko obserwują u swoich pacjentów zachowania nazywane parafunkcjami. Do tych najczęstszych, mających szczególny wpływ na jakość rozwoju sprawności aparatu artykulacyjnego, zalicza się m.in.:

• ssanie kciuka,
• przygryzanie warg i policzków,
• nawykowe ssanie smoczka,
• obgryzanie paznokci,
• gryzienie przedmiotów (np. ołówków, troczków lub mankietów bluz, ulubionego pluszaka).

Często uważa się, że przyczyną ich występowania są zaburzenia sensoryczne lub emocjonalne. Nie należy jednak ich wyraźnie rozgraniczać, ponieważ są ze sobą wzajemnie powiązane. Integracja wrażeń sensorycznych daje poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego. Człowiek może ufać swojemu ciału, czuć się pewnie i bezpiecznie.

Dziecku z zaburzeniami integracji sansorycznej, w tym propriocepcji, warto zaproponować różne bezpieczne formy stymulacji sfery orofacjalnej:

• stosowanie bezpiecznych gryzaków,
• masaż logopedyczny z dociskiem,
• żucie produktów spożywczych o różnej konsystencji, np. pasków suszonych owoców mango, chrupek kukurydzianych, twardych żelków, gum do żucia,
• masaż wibracyjny, np. przy pomocy elektrycznej szczoteczki do zębów,
• picie gęstych napojów przez słomkę,
• ćwiczenia aparatu artykulacyjnego pod kontrolą wzrokową (przed lustrem) [6].

Przypisy:

[1] Grabowska A., Budohoska W. (1995), Procesy percepcji, Warszawa, s. 10.

[2] Interocepcja pozwala na odczuwanie wrażeń płynących z ciała, narządów, układów zawiadujących pracą organizmu człowieka. Za: Światowska A., O roli samoregulacji w procesach przetwarzania i integracji wrażeń sensorycznych, https://epedagogika.pl/top-tematy/o-roli-samoregulacji-w-procesach-przetwarzania-i-integracji-wrazen-sensorycznych-8977.html [dostęp: 23.04.2025 r.].

[3] Polewczyk I. (2013), Diagnozowanie i stymulacja rozwoju percepcji słuchowej dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa, s. 25; Za: Falkowski A., (2007), Spostrzeganie jako mechanizm tworzenia doświadczenia za pomocą zmysłów, [w:] „Psychologia”, t. 2, Gdańsk, s. 26.

[4] Kranowitz C.S. (2018), Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, Gdańsk, s. 126–127.

[5] Tamże, s. 129–131.

[6] Lemańska A. (2024), Polisensoryczny program stymulacji sfery oralnej, czyli zbiór aktywności, zabaw i stymulacji do wykorzystania w warunkach gabinetowych i domowych, [w:] „Integracja sensoryczna w praktyce”, styczeń/luty 2024, s. 7.