E. Skorek wymienia 22 metody wywołania głoski [r]. Do wybranych z nich z użyciem dziąsłowego d – [ḍ], należą:

• Metoda 1. [ḍ] —> [r]

Przy szeroko otwartych ustach polecamy, aby delikatnie, szybko i bez wysiłku utworzyć ḍ (d dziąsłowe), przy czym język musi być wysoko podniesiony, a w tylnej części napięty. Silny wdech w czasie tworzenia ḍ powinien wprawić czubek języka w wibracje, doprowadzając do pojawienia się [r] [2].

(…)

Warto dodać w tym miejscu uwagi H. Rodak, która zwraca uwagę, że jeśli [ḍ] stanowi dźwięk pomocniczy do uzyskania [r], to „musimy pamiętać o następujących warunkach: język musi być szeroki, luźny, uniesiony wysoko i napięty w tylnej części, wydech musi być silny oraz połączony z intencją, aby czubek języka wprawić w drganie [3]. Dodatkowo, pomocnicze [ḍ] musi być tworzone bardzo lekko, delikatnie” [4].

• Metoda 8. [ṭ, ḍ, ṇ] —> [r]

Początkowo wymawiać szeptem i swobodnie [td], a następnie [ṭ ḍ ṇ] z wyraźną pauzą. Po tym ćwiczeniu należy wolno wymawiać wyrazy typu „ṭrawa”, „ṭrepy”, „ṭrampek”, ale zamiast [r] wstawiać słaby dźwięk [ḍ]. Nagłosowe [ṭ] powinno być wyróżnione. Jeśli ćwiczone wyrazy są prawidłowo wypowiadane w wolnym tempie, to przechodzimy do coraz szybszego ich wypowiadania [5].

• Metoda 10. [ḍ ḍ] —> [r]

Polecamy wypowiadać wyrazy typu „brat”, „trawa”, przy czym w miejscu, w którym powinna występować głoska [r], wstawiamy podwójne [ḍ ḍ] („bḍḍat”, „tḍḍawa” itp.) [6].

• Metoda 12.

Polecamy wymawiać sylaby „teḍe”, przy czym głoska [ḍ] powinna być delikatna (osłabienie zwarcia jest tu bardzo ważne) i wymawiana przy dziąsłach. Łączymy [ḍ] z samogłoską [u], której artykulacja powoduje wysunięcie warg do przodu i cofnięcie języka do zębów, a następnie z innymi samogłoskami. Polecamy wypowiadać przed głoską [ḍ] bardzo krótką samogłoskę, zbliżoną brzemieniem do [e] (ponieważ w [r] przed wibracją występuje dźwięczność). Powstają w ten sposób grupy dźwięków „t(e)ḍu”, „tłḍa”, „tłḍo”, które należy wymawiać coraz szybciej i delikatniej. W dalszej fazie ćwiczymy [d] dziąsłowe z innymi spółgłoskami w nagłosie („pł ḍa”, „kł ḍa”) [7].

W momencie wywołania [r] jednouderzeniowego należy utrwalić umiejętność w sylabach. A. Banaszkiewicz proponuje następującą kolejność uzyskiwania [r] w sylabach: ry, re, ra, ro, ru (ze względu na sposób ułożenia warg przy artykulacji spółgłosek) [8]. Autorka metody na tym etapie terapii podkreśla istotę dodatkowego gestu ręką zintegrowanego z ruchem języka. Dopiero na znacznie późniejszym etapie pracuje się na samych sylabach lub wyrazach, bez ruchu ręki [9].

Warto zastosować zasady metody A. Banaszkiewicz i w przypadku terapii dorosłych postąpić tak samo, jak w przypadku terapii dzieci: „Kolejność utrwalania [r] ze spółgłoskami zależy od indywidualnych możliwości dziecka. Zawsze zaczyna się od sylab sprawiających najmniejszą trudność. Połączenia spółgłoskowe sprawiające dziecku szczególną trudność, opracowujemy najpóźniej. Jeśli dziecko miało rotacyzm podniebienny czy owularny, sylaby z głoskami [k] i [g] wprowadzamy najpóźniej, gdzie przy rotacyzmie interdentalnym właśnie od nich zaczynamy” [10]. Na zajęciach pacjent podejmuje próby wymawiania różnych połączeń. Jeśli w którymś połączeniu głoska [r] zaczyna się pojawiać, to warto skorzystać i na tej podstawie utrwalać prawidłową wymowę dźwięku. Z czasem należy dołączać do materiału dźwiękowego kolejne głoski, np. [m], [v], [f] itd. Kolejność powinna być ustalana indywidualnie, zależnie od tego jaką trudność sprawia pacjentowi dane zestawienie.

(…)

Trudniejszym etapem terapii jest utrwalanie wymowy [r] na początku wyrazu, np. rak, rekin, robak. To tzw. start z pozycji zerowej [11]. Można zastosować wymowę podwójnego [d] w miejscu [r] z językiem uniesionym na wałek dziąsłowy ([ḍ]) oraz ustami uchylonymi jak przy wymowie samogłoski [a] – wargi ułożone w lekkim uśmiechu [12]. Uzyskuje się wtedy wyrażenia [ḍḍ]ak —> rak, [ḍḍ]ekin —> rekin, [ḍḍ]obak —> robak. Z czasem, kiedy taka wymowa nie sprawia pacjentowi trudności, dąży się do stosowania pojedynczego [ḍ]. Należy pamiętać, aby wymowa [ḍḍ] była dynamiczna, energiczna.

W przypadku głoski [r] występującej po samogłosce, np. ar, bar, war, dar itd. B. Toczyska proponuje utrwalać wymowę półdźwięczną, warcząc krótko [13]. Dlaczego warcząc? Rzymianie nazwali głoskę [r] (łac.) littera canina, czyli „psia litera”, ponieważ jej brzmienie przypomina warczenie psa [14].

W przypadku połączeń typu: samogłoska na początku + głoska [r], stosuje się w początkowej fazie ćwiczeń przedłużanie samogłoski, tak aby osobie dorosłej było łatwiej zainicjować wibrację głoski [r] [15]. Jak wspomina A. Banaszkiewicz: „Ważne jest, aby były to dwa uderzenia języka o wałek dziąsłowy (nie: ara) (…) Z czasem sylaby te powinny brzmieć: arra, orro, erre, urru z [r] wibracyjnym. Nieraz szybciej można uzyskać wibrację w sylabach: ar—> arr, or—> orr, er—> err, ur—>urr” [16].

Kolejny etap terapii to podjęcie pracy z materiałem wyrazowym zawierającym dwie lub trzy głoski [r]. Na przykład wyraz „rabarbar” ćwiczymy stosując zamiennie [ḍḍ] w miejscu [r], czyli [ḍḍabaḍḍbaḍḍ]. Dzięki temu uzyskujemy wiele krótkich celowych ruchów języka. Z czasem, kiedy pojawia się właściwy dźwięk, zmniejszamy liczbę [ḍḍ] do pojedynczego [ḍ], czyli [ḍ]aba[ḍ]ba[ḍ], aż w końcu stosujemy prawidłowe [r].

Przypisy:

[1] Skorek E.M. (2022), Reranie. Profilaktyka, diagnoza, korekcja, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków, s. 65.

[2] Tamże, s. 66.

[3] Rodak H. (1997), Terapia dziecka z wadą wymowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 51.

[4] Tamże.

[5] Skorek E. M. (2022), Reranie. Profilaktyka, diagnoza, korekcja, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków, s. 67.

[6] Tamże.

[7] Tamże.

[8] Banaszkiewicz A. (2006), Wywoływanie głoski r, [w:] „Logopeda”, nr 2(3), s. 151.

[9] Tamże.

[10] Tamże, s. 152.

[11] Toczyska B. (2019), Lepsza dykcja, jak ćwiczyć, żeby wyćwiczyć, Gdańsk, s. 84.

[12] Banaszkiewicz A. (2006), Wywoływanie głoski r, [w:] „Logopeda”, nr 2(3), s. 151.

[13] Toczyska B. (2019), Lepsza dykcja,. Jak ćwiczyć, żeby wyćwiczyć, Gdańsk, s. 84.

[14] Tamże, s. 80.

[15] Tamże.

[16] Banaszkiewicz A. (2006), Wywoływanie głoski r, [w:] „Logopeda”, nr 2(3), s. 151.