Stereotypie ruchowe (SR) charakteryzują się tym, że poprzez odpowiednią stymulację czuciową lub rozproszenie uwagi pacjenta, mogą zostać natychmiast przerwane. Są klasyfikowane jako jeden z rodzajów hiperkinetycznych zaburzeń ruchowych, ale nie zawsze są objawem chorobowym. Stereotypie kojarzą się specjalistom i lekarzom przede wszystkim z pacjentami z całościowymi zaburzeniami rozwoju i niepełnosprawnością intelektualną. Warto wiedzieć, że istnieją nie tylko stereotypie ruchowe współwystępujące ze schorzeniami, ale także pierwotne, które nie wymagają diagnostyki i leczenia lub terapii [2].

O zaburzeniu ruchowym mówimy wówczas, jeżeli określona czynność ruchowa zaburza wykonanie ruchu świadomego, podlegającego naszej woli, lub występuje czynność ruchowa mimowolna, albo mają miejsce równocześnie oba te zaburzenia [3]. Granica pomiędzy fizjologiczną czynnością ruchową, a zaburzeniem ruchowym nie jest łatwa do uchwycenia. Każdy człowiek bowiem okresowo prezentuje mimowolne, regularne, rytmiczne, skoordynowane i nieindukowane ruchy, np. strzykanie w stawach palców, machanie lub potrząsanie nogą. U dzieci stereotypie mogą pojawić się szczególnie w sytuacjach nasilonego stresu czy w okresach deprywacji emocjonalnej.

U dzieci zaburzenia ruchowe mają zazwyczaj charakter hiperkinetyczny. Są to między innymi:

• drżenie;
• mioklonie (zrywania mięśniowe) – występujące niespodziewanie gwałtowne, szarpiące i krótkotrwałe skurcze mięśni, np. nagłe wstrząśnięcie nogą [4];
• stereotypie – w tym niepowodujące obrażeń ciała (kołysanie ciała i/lub głowy, wyrywanie włosów, kręcenie włosów, manieryzmy w rodzaju strzelania palcami i uderzania w dłonie) oraz prowadzące do samookaleczania (powtarzające się uderzanie głową w twarde przedmioty, uderzanie się w twarz, wkładanie palców do oczu i gryzienie rąk, ust lub innych części ciała) [5];
• tiki – gwałtowne, szybkie, nawracające i nierytmiczne ruchy lub wokalizacje o zmiennym nasileniu i częstości pojawiające się zazwyczaj w seriach. Wyróżnia się tiki ruchowe, głosowe, dystoniczne, wyzwalane bodźcem, fantomowe i blokujące. Charakterystyczne cechy tików to poprzedzające objawy czuciowe, możliwość krótkotrwałego zahamowania i traktowanie ich przez niektórych chorych jako czynności wykonywane celowo. Tiki występują u około ¼ dzieci i młodzieży w wieku szkolnym [6];
• dystonia – jest chorobą neurologiczną, w której trwałe lub powtarzające się skurcze mięśni doprowadzają do skręcania i wyginania różnych części ciała. W konsekwencji tego chory przybiera nienaturalną postawę. Dystonia nie zaburza innych funkcji mózgu [7];
• pląsawica – zaburzenia ruchowe cechujące się ciągłymi ruchami, które w sposób losowy przenoszą się z jednej części ciała na drugą. Ruchy mimowolne mogą być przez chorych częściowo hamowane lub maskowane przez „parakinezje”, czyli ruchy na pozór celowe. W wyniku ruchów pląsawiczych chorzy mają trudności z utrzymaniem dowolnego, przedłużonego skurczu mięśni, na przykład uścisku dłoni lub wysuniętego języka [8];
• balizm – jest rzadką postacią ruchów mimowolnych. Charakteryzuje się nasilonymi, gwałtownymi i nierytmicznymi ruchami o dużej amplitudzie, które mogą doprowadzać do urazów, upadków oraz obrażeń ciała [9]. Te ruchy pod względem etiologii oraz morfologii przypominają ruchy pląsawicze, z którymi często współistnieją [10].

Pierwsze stereotypie ruchowe pojawiają się zazwyczaj przed trzecim rokiem życia dziecka. U prawie wszystkich pacjentów stereotypie ruchowe utrzymują się do okresu dorosłości [11].

W przeciwieństwie do np. tików ruchowych stereotypie ruchowe wiążą się u dziecka z występowaniem przyjemnych odczuć. Jest to dla niego rodzaj wyrażania ekscytacji lub czasem sposób na nudę. Inne teorie, które próbują wytłumaczyć występowanie SR to m.in. teoria behawioralna (wykonanie SR w celu unikania negatywnej sytuacji lub SR w celu uzyskania pożądanego celu) i teoria rozwojowa (SR jako forma zewnętrzna dojrzewania OUN) [12].

SR dzieli się na pierwotne i wtórne. Pierwotne to takie, które występują u prawidłowo rozwijających się dzieci i nie zaburzają codziennego funkcjonowania. Występują zazwyczaj okresowo.

W grupie stereotypii pierwotnych można wyróżnić trzy podgrupy [13]:

• SR powszechne – ssanie kciuka, kręcenie włosów, obgryzanie paznokci, stukanie palcami lub stopą itp.;
• kiwanie głową;
• SR złożone – potrząsanie głową, machanie rękami, zamykanie i otwieranie rąk.

Stereotypie wtórne występują u dzieci z zaburzeniem rozwoju psychoruchowego i zaburzeniami komunikacji uwarunkowanymi genetycznie (np. w zespole Retta, zespole Angelmana, zespole łamliwego chromosomu X). Poza tym wtórne SR występują u dorosłych w różnych zespołach otępiennych, tj. choroba Alzheimera, choroba Parkinsona [14].

Przypisy:

[1] Winczewska-Wiktor A., Badura-Stronka M., Steinborn B. (2019), Strerotypie ruchowe, [w:] „Child Neurology”, vol. 28/2019, nr 56, s. 45.

[2] Tamże.

[3] Nikkhah A., Karimzadeh P., Taghdiri M.M. i in. (2019), Hyperkinetic Movement Disorders in Children: A Brief Review, [w:] „Iranian Journal of Child Neurology”, nr 13, s. 7–16.

[4] Bartoszek K., Mioklonie, https://www.mp.pl/pacjent/neurologia/choroby/152580,mioklonie [dostęp: 20.10.2025 r.].

[5] Kaczorowska-Bray K., Stereotypie ruchowe, https://www.komlogo.pl/encyklopedia/135-s/1523-stereotypie-ruchowe [dostęp: 20.10.2025 r.].

[6] Janik P., Obraz kliniczny i leczenie tików, https://podyplomie.pl/neurologia/15098,obraz-kliniczny-i-leczenie-tikow [dostęp: 20.10.2025 r.].

[7] Dystonia – co to takiego i na czym polega diagnostyka? https://www.luxmed.pl/dla-pacjenta/artykuly-i-poradniki/dystonia-co-to-takiego-i-na-czym-polega-diagnostyka [dostęp: 20.10.2025 r.].

[8] Marshall F.J., Watts R.L., Koller W.C. (2004), Clinical features and treatment of Huntington’s disease, [w:] Movement disorders: neurologic principles & practice, New York, s. 589–601.

[9] Postuma R.B., Lang A.E. (2003), Hemiballism: revisiting a classic disorder, [w:] „The Lancet Neurology”, nr 2, s. 661–668.

[10] Chojdak-Łukasiewicz J., Zagrajek M. (2011), Hemibalizm i ruchy pląsawicze po przebytym udarze krwotocznym mózgu u chorej z nowo rozpoznaną cukrzycą typu 2, [w:] „Polski Przegląd Neurologiczny”, t. 7, nr 2, s. 109.

[11] Winczewska-Wiktor A., Badura-Stronka M., Steinborn B. (2019), Strerotypie ruchowe, [w:] „Child Neurology”, vol. 28/2019, nr 56, s. 46, za: Harris K.M., Mahone E.M., Singer H.S. (2008), Nonautistic motor stereotypies: clinical features and longitudinal follow-up, [w:] „Pediatric Neurology” nr 38, s. 267–272; Oakley C., Mahone E.M., Morris-Berry C. i in. (2015), Primary complex motor stereotypies in older children and adolescents: clinical features and longitudinal follow-up, [w:] „Pediatric Neurology” nr 52, s. 398–403.

[12] Winczewska-Wiktor A., Badura-Stronka M., Steinborn B. (2019), Strerotypie ruchowe, [w:] „Child Neurology”, vol. 28/2019, nr 56, s. 46.

[13] Muthugovindan D., Singer H. (2009), Motor stereotypy disorders, [w:] „Current Opinion in Neurology”, nr 22, s. 131–136.

[14] Winczewska-Wiktor A., Badura-Stronka M., Steinborn B. (2019), Strerotypie ruchowe, [w:] „Child Neurology”, vol. 28/2019, nr 56, s. 46.