Dziecko dwujęzyczne - wyzwania i postępowanie

Jeszcze do niedawna temat dwu i wielojęzyczności był w naszym kraju marginalny. Dziś praktycznie w każdym przedszkolu i szkole możemy spotkać uczniów cudzoziemskich oraz dzieci, które powróciły do Polski po dłuższym pobycie zagranicznym. Dodatkowo, od marca, w związku z konfliktem zbrojnym, do placówek oświatowych napływają dzieci z Ukrainy. Z perspektywy dyrektorów szkół, najważniejsze kwestie związane z obecnością takich uczniów w szkole to brak znajomości języka, a w konsekwencji bariery kulturowo-językowej – problemy z adaptacją. Dzieci dwujęzyczne, w takim samym stopniu jak ich jednojęzyczni rówieśnicy, narażone na różnego rodzaju zaburzenia rozwojowe, które mogą stanowić wskazanie do rozpoczęcia terapii logopedycznej. W takim oto kontekście logopedzi stoją przed nowym wyzwaniem: konieczności adekwatnej diagnozy i terapii dzieci dwu i wielojęzycznych o różnym poziomie znajomości języka polskiego oraz w każdym przypadku całkowicie odmiennych okolicznościach jego nabywania.
W artykule:
- Kim jest osoba dwujęzyczna?
- Definicja osoby dwujęzycznej
- Diagnoza logopedyczna dziecka dwujęzycznego
Dziecko dwujęzyczne - wyzwania i postępowanie
Kim jest osoba dwujęzyczna?
Na początek warto zastanowić się, czy w ogóle możliwe jest wyznaczenie granicy, gdzie kończy się jednojęzyczność, a zaczyna dwujęzyczność. Czy da się uchwycić moment, w którym dana osoba może zacząć określać się mianem dwujęzycznej?
W literaturze przedmiotu zarówno lingwistycznej jak i psychologicznej nie ma zgodnej i spójnej definicji, czym jest dwujęzyczność. Najkrócej można powiedzieć, że dwujęzyczność to umiejętność posługiwania się dwoma językami, a wielojęzyczność więcej niż dwoma. Takie uogólnienie rodzi wiele pytań, np. jak dobrze należy znać obydwa języki, jak często i w jakich okolicznościach ich używać, w jaki sposób i w jakim wieku należy je przyswoić bądź nauczyć się ich, aby móc mówić o dwujęzyczności. U początków badań nad bilingwizmem proponowano bardzo wąską definicję tego zjawiska. Określano nią biegłą znajomość dwóch języków na takim samym poziomie. Choć intuicyjnie w taki właśnie sposób wielu ludzi myśli o osobach dwujęzycznych, w praktyce bardzo trudno jest spotkać kogoś, kto włada dwoma językami z idealnie równą swobodą. Na skrajnym końcu znajdują się bardzo szerokie definicje zaliczające do osób dwujęzycznych także takie, które dopiero zaczynają poznawanie języka obcego. Oznaczałoby to, że nieomal każdy dorosły potrafiący wypowiedzieć kilka słów w języku obcym, jest w jakimś sensie dwujęzyczny.
Obecnie bardzo rygorystyczne rozumienie dwujęzyczności wyparte zostało przez bardziej funkcjonalne ujęcia, które rezerwują termin dwujęzyczny dla osób używających co najmniej dwóch języków na co dzień, przy czym wysoka kompetencja językowa nie jest warunkiem koniecznym. W tym duchu proponuje definiować dwujęzyczność znany polski badacz Władysław Miodunka: [...] przez pojęcie bilingwizmu rozumie się taką sytuację językową, w której mówiący używa wymiennie – w zależności od środowiska i sytuacji – dwu różnych języków. Jest to najczęstszy przypadek wielojęzyczności. Bardzo często jednego języka używa się w domu, innego na zewnątrz, nie zawsze język codziennej komunikacji, to ten, który poznawało się od urodzenia. Trudno jest w jednej definicji zmieścić tak wiele zmiennych czynników wpływających na kształtowanie się dwujęzyczności, która jest procesem, a nie sytuacją stałą.
Diagnoza logopedyczna dziecka dwujęzycznego
Diagnoza logopedyczna dziecka dwujęzycznego jest wyzwaniem nawet dla najbardziej doświadczonego specjalisty. Mnogość czynników mających wpływ na obraz komunikacji językowej dzieci bilingwalnych sprawia, że są one częściej narażone na nietrafną diagnozę niż ich jednojęzyczni rówieśnicy. Z powodu rozpowszechnienia mitów dotyczących dwujęzyczności, dzieci te dużo później trafiają do specjalisty i tym samym później otrzymują profesjonalną pomoc. Nawet w krajach takich jak Stany Zjednoczone, gdzie dwujęzyczność jest zjawiskiem o wiele częstszym, diagnoza dzieci przyswajających więcej niż jeden język nadal stanowi wyzwanie.
U dzieci dwujęzycznych tak samo często jak u ich jednojęzycznych rówieśników może występować opóźniony lub zaburzony rozwój mowy, niewynikający jednak z faktu posługiwania się więcej niż jednym językiem. Kluczową kwestią podczas diagnozy jest ocena, czy ewentualnie niższe kompetencje językowe dziecka lub obecność zjawisk odbiegających od normy da się wytłumaczyć dwujęzycznością (np. interferencją językową lub niewystarczającą ekspozycją na dany język), czy jest to skutek zaburzenia rozwoju. O zaburzeniach komunikacji językowej u dzieci dwujęzycznych mówimy tylko w sytuacji, gdy deficyty obserwowane są w obydwu przyswajanych językach. Z tego powodu konieczna jest ocena kompetencji językowych dziecka uwzględniająca oba języki. Niskie kompetencje dziecka w jednym z języków, których przyczyną jest niedostateczny z nim kontakt, nie mogą być interpretowane jako zaburzenie rozwoju językowego.
Artykuł pochodzi z 19 numeru magazynu "Strefa Logopedy": DWUJĘZYCZNOŚĆ U DZIECI W PRACY LOGOPEDY – od teorii do praktyki.